yếu tố kì ảo trong văn học Việt Nam

Khoá luận tốt nghiệp



Nguyễn Thị Thanh Tâm K29D Ngữ Văn



Kì là một thuật ngữ xuất phát từ tiếng Hán, nó có thể hoạt động độc lập

như một danh từ (với nghĩa là cái kì, yếu tố kì) hoặc một tính từ (với nghĩa

kì lạ). Trong khoá luận này, để phù hợp với thói quen sử dụng thuật ngữ của

người Việt, chúng tôi dùng thuật ngữ yếu tố kì ảo khi thực hiện đề tài. ở

đây, yếu tố kì ảo được dùng với ý nghĩa rộng nhất chỉ cái lạ, cái khác

thường trong tác phẩm văn học.

Đánh giá về vai trò của yếu tố kì ảo, các nhà nghiên cứu thống nhất cho

rằng: nó là hạt nhân của tính truyền kì trong tác phẩm văn học. Nó chính là

cái lạ, cái khác thường được nhìn nhận ở cả hai phương diện khách quan và

chủ quan, đồng thời cũng bao hàm một ý nghĩa sáng tạo rất lớn. Sự sáng tạo

thể hiện khi tác giả tập trung làm cho cái lạ càng lạ thêm lên và đôi khi lại

không cho điều đó là lạ. Yếu tố kì ảo có nội hàm rộng rãi, bao chứa nhiều yếu

tố phong phú, đa dạng, đó là yếu tố thuộc cả nội dung và hình thức của tác

phẩm văn học nhưng luôn biểu hiện một phẩm chất đặc trưng là lạ, khác

thường. Hiệu quả thẩm mĩ của kì chính là sức hấp dẫn (mĩ lực), là nghệ

thuật đặc thù nó kích thích và làm thoả mãn tâm lí hiếu kì, ái kì của độc

giả, mang lại kì thú cho họ.

Sự có mặt của yếu tố kì ảo trong tác phẩm đã chi phối tác giả trong việc

lựa chọn chi tiết, tổ chức sự kiện, khắc hoạ nhân vật để làm tăng thêm hiệu

quả nghệ thuật cho tác phẩm. Yếu tố kì ảo cũng có vai trò quan trọng trong

việc thể hiện những quan điểm tư tưởng của tác giả. Theo Lê Sỹ Thắng và Hà

Thúc Minh: đằng sau các truyện thần linh, chính là truyện xã hội, đằng sau

các thần thánh ma quỷ chính là bản thân con người, đằng sau các mối quan

hệ giữa các nhân vật siêu tự nhiên chính là mối quan hệ có thực trong xã hội,

không thể khác được vì các tác giả truyện truyền kì đều sống trong một xã hội

nhất định và dẫu tự giác hay không tự giác, đều phản ánh hiện thực khi sáng

tác . Quả vậy bên trong cái vỏ li kì, thần bí của mỗi câu chuyện truyền kì bao



18



Khoá luận tốt nghiệp



Nguyễn Thị Thanh Tâm K29D Ngữ Văn



giờ cũng chứa đựng những vấn đề về hiện thực cuộc sống. Người ta có thể bắt

gặp ở đó hình ảnh những anh học trò chăm chỉ, những người phụ nữ đức hạnh,

những người con hiếu thảo, những câu chuyện tình yêu đẹp đẽ Có thể nói,

khi sử dụng yếu tố kì ảo như một phương tiện nghệ thuật, truyện truyền kì có

khả năng vô hạn trong phản ánh hiện thực và ngược lại, hiện thực được thể

hiện trong cái vỏ kì ảo, thần kì cũng tạo nên nhiều cảm xúc phong phú, chân

thật cho người đọc.

2.2. Yếu tố kì ảo trong văn học Việt Nam.

Kì ảo, kì lạ là một phạm trù thẩm mĩ đặc trưng của văn học cổ phương

Đông nói chung và văn học Việt Nam nói riêng. Trong lịch sử phát triển của

văn học dân tộc từ văn học dân gian đến văn học trung đại và văn học hiện

đại, yếu tố kì ảo luôn tồn tại. Mặc dù được sử dụng ở những mức độ khác nhau

trong mỗi thời kì văn học nhưng yếu tố kì ảo luôn phát huy được sức mạnh

của mình, đó là tạo ra sức hấp dẫn cho câu chuyện được kể, cuốn hút người

đọc vào thế giới huyền ảo do nó tạo ra, bên cạnh đó còn có ý nghĩa chuyển tải

ý đồ nghệ thuật của tác giả.

2.2.1. Yếu tố kì ảo trong văn học dân gian.

Văn học dân gian là viên gạch mộc đầu tiên xây dựng nên nền văn học

phong phú của nước ta. Từ trong dòng văn học này ý thức về việc sử dụng yếu

tố kì ảo đã được khởi đầu và trong mỗi thể loại, yếu tố này được sử dụng với

những mục đích khác nhau.

Một điểm cần lưu ý là văn học dân gian có nhiều hình thức thể loại gồm

cả tự sự, thơ, kịch. ở đây khi xem xét về yếu tố kì ảo chúng tôi chỉ xem xét

trong các tác phẩm tự sự thuộc các thể loại như: thần thoại, truyền thuyết,

truyện cổ tích Vì đây là những thể loại có sử dụng nhiều và thành công các

yếu tố kì ảo.

Trước hết là trong các tác phẩm thần thoại. Khi luận bàn về thể loại này,

C.Mác đã gắn nó với thời kì thơ ấu của loài người, coi đó là nghệ thuật vô



19



Khoá luận tốt nghiệp



Nguyễn Thị Thanh Tâm K29D Ngữ Văn



ý thức của con người thời nguyên thuỷ và nhấn mạnh: thần thoại nào cũng

chinh phục, chi phối và nhào nặn những sức mạnh tự nhiên ở trong trí tưởng

tượng và bằng trí tưởng tượng. Truyện thần thoại ra đời từ nhu cầu nhận thức

và lí giải các hiện tượng tự nhiên, các sự vật tồn tại xung quanh con người.

Tuy nhiên, do trình độ nhận thức của con người còn hạn chế, người ta không

thể lí giải rõ ràng các hiện tượng đó. Và trí tưởng tượng được xem như cứu

cánh cho những thắc mắc của họ. Trong tư duy của con người thời đó, nguồn

gốc của vũ trụ, loài người, của các hiện tượng tự nhiên là do sức mạnh của một

vị thần hoặc một sự kiện kì lạ nào đó tạo thành. Như vậy, yếu tố kì ảo trong

truyện thần thoại được sử dụng vào việc xây dựng nên các vị thần hoặc một sự

kiện kì lạ nào đó nhằm giải thích nghi vấn của người nguyên thuỷ.

Trong tưởng tượng của con người, các vị thần có một sức vóc khổng lồ,

một sức mạnh vô song, các vị thần đó đã góp phần tạo nên vũ trụ, trời đất.

Chẳng hạn, Thần Trụ Trời có thân hình cao lớn, phi thường. Lúc thần xuất

hiện, vũ trụ còn là một cõi hỗn độn, mờ mịt, tối tăm, lạnh lẽo. Thần đã lấy đầu

đội trời lên cao và dùng chân đạp đất xuống thấp. Đất và trời đã phân chia

nhưng chưa cách xa nhau. Ông lại đào đất, đá xây một cột trụ chống trời lên

cao mãi. Khi trời đã lên cao tận mây xanh, thần mới phá cột trụ đi. Từ đó, trời

tròn như cái bát úp, đất phẳng như cái mâm vuông. Những nơi thần đào đất

xây cột trụ thì mặt đất lõm xuống thành hồ đầm, sông biển, những nơi đất đá

văng ra khi phá cột trụ thì mặt đất nhô lên thành núi non, gò đồi. Câu chuyện

với những yếu tố hoang đường, ảo tưởng đã chứa đựng tư duy duy vật, thô sơ

đáng trọng của người Việt cổ.

Ngoài vị thần sáng tạo ra trời đất, trong quan niệm của con người, hiện

tượng tự nhiên nào cũng gắn với một vị thần nên tồn tại: thần mưa, thần sấm,

thần chớp, thần trăng, thần saomà mỗi vị thần phụ trách một công việc nhất

định và có một đặc điểm nhận diện riêng: thần Mưa có thân hình rồng, được

Trời giao cho công việc hút nước ở dưới đất đưa lên trời rồi rải đều xuống mặt



20



Khoá luận tốt nghiệp



Nguyễn Thị Thanh Tâm K29D Ngữ Văn



đất, thần Gió cầm quạt, thần Biển thở làm cho nước biển lên xuống, thần Sét

vác búa theo lệnh Ngọc Hoàng chỉ đâu đánh đó Lúc này, yếu tố kì ảo

được sử dụng để giải thích các hiện tượng tự nhiên mà tư duy nguyên thủy

chưa thể làm sáng tỏ một cách khoa học.

Khi giải thích về nguồn gốc loài người, những yếu tố kì ảo cũng được

người nguyên thuỷ sử dụng như một công cụ hữu hiệu. Theo họ, loài người

xuất hiện từ một cái gì rất kì dị như một quả bầu mẹ, con người được sinh ra

từ một bọc trứng thiêng Đó là những nhận thức ngây thơ thậm chí ấu trĩ của

người nguyên thuỷ về nguồn gốc của mình. Có thể khẳng định rằng truyện

thần thoại đầy rẫy những yếu tố hoang đường, ảo tưởng. Yếu tố kì ảo, tưởng

tượng có vị trí quan trọng trong việc đáp ứng những nhu cầu nhận thức của

con người.

Gần gũi với thần thoại là truyền thuyết. Trong truyền thuyết yếu tố hoang

đường, kì ảo đã giảm nhưng chưa mất hẳn. Với thể loại này, vai trò của yếu tố

kì ảo được sử dụng để đề cao sức mạnh, vị trí của những vị anh hùng có công

với cộng đồng. Sự có mặt của yếu tố kì ảo đã làm cho các hình tượng anh

hùng thêm rực rỡ, sảng khoái. Chân dung người anh hùng được xây dựng

cường điệu, phóng đại đến tột đỉnh. Lạc Long Quân là người có sức khoẻ phi

thường, có tài đi lại dưới nước như đi trên cạn. Lạc Long Quân đã chiến đấu,

tiêu diệt ba con quái vật: Ngư Tinh ở vùng biển, Hồ Tinh ở đồng bằng và Mộc

Tinh ở miền núi, đem lại cuộc sống tốt đẹp cho dân lành. Các cuộc chiến đấu

đó có sự kết hợp độc đáo giữa những yếu tố siêu nhiên, kì ảo, hoang đường và

những yếu tố bình thường, giản dị. Ví dụ, để tiêu diệt con Ngư Tinh dài trên

năm mươi trượng, đuôi như cánh buồm, chân nhiều như chân rết, Lạc Long

Quân chẳng cần phép thần gì mà chỉ cần nung đỏ một khối sắt, lừa ném cả

khối sắt đó vào miệng của Ngư Tinh. Hồ Tinh, Mộc Tinh cũng đều là những

quái vật kì dị, có nhiều thủ đoạn nham hiểm nhưng với khả năng phi thường

Lạc Long Quân vẫn dành chiến thắng bằng những trận quyết đấu. Việc sử



21



Khoá luận tốt nghiệp



Nguyễn Thị Thanh Tâm K29D Ngữ Văn



dụng những yếu tố kì ảo để tạo nên những kẻ thù đầy sức mạnh, có khả năng

biến hoá vô cùng và để chúng thất bại trước tài nghệ của người anh hùng đã

góp phần nâng người anh hùng lên ngang hàng với thánh thần, có tầm vóc, sức

mạnh như thần. Qua đó biểu hiện ước mơ của con người về khả năng chinh

phục tự nhiên, xây dựng cộng đồng lớn mạnh. ở giai đoạn sau, khi phải chiến

đấu bảo vệ lãnh thổ quốc gia, yếu tố kì ảo góp phần làm nổi bật vai trò của

những anh hùng chiến trận, chiến đấu vì lợi ích cộng đồng. Thánh Gióng được

tạo nên bằng những chi tiết thần thánh, phi thường qua các sự kiện: Thánh

Gióng có nguồn gốc thần linh (bà mẹ dẫm lên dấu chân ông khổng lồ rồi cảm

ứng thụ thai, sau 12 tháng mới sinh), Thánh Gióng có sự phát triển khác

thường (lên 3 tuổi mà Gióng vẫn không nói, không cười nhưng khi nghe lời

rao của sứ giả bỗng vươn vai đứng dậy và vụt cao lớn thành người khổng lồ,

có thể giết giặc cứu nước) và sau khi đánh tan giặc đã bay lên trời và trở thành

bất tử. Những chi tiết này góp phần tô điểm, nâng cao thêm tính chất hào

hùng, kì vĩ của hình tượng Thánh Gióng, từ đó cho thấy quá trình trưởng thành

nhanh chóng của đội quân chống xâm lược đầu tiên của nước ta trong thời kì

Văn Lang.

ở các hình tượng anh hùng về sau như: Hai Bà Trưng, Bà Triệu, Dã

Tượng, Yết Kiêu, Trần Hưng Đạo cũng đều được mô tả với vẻ đẹp phi

thường, hoàn hảo và khác thường, đặc biệt là khi xông pha nơi trận địa. ở giai

đoạn này, những nhân vật anh hùng không được thần thánh hoá nữa mà là

những con người rất bình thường, có sinh ra và chết đi. Tuy nhiên, cái chết của

họ thường được dân gian giải thích bằng một sự hoá thân kì diệu để giảm bớt

đau thương, tăng niềm tin vào chiến thắng và tương lai tốt đẹp.

So sánh giữa thần thoại và truyền thuyết ta thấy: thần thoại là truyện về

các vị thần trong thế giới tự nhiên theo tưởng tượng của người nguyên thuỷ

cho nên tính chất hoang đường, kì ảo và siêu nhiên là đặc trưng nổi bật. Đến

truyền thuyết, mặc dù tính chất hoang đường kì lạ vẫn còn tồn tại nhưng nhân



22



Khoá luận tốt nghiệp



Nguyễn Thị Thanh Tâm K29D Ngữ Văn



vật của nó không còn là những vị thần, mà mang những đặc điểm của con

người, của lịch sử. Yếu tố kì ảo tham gia vào truyền thuyết chỉ nhằm làm sáng

tỏ công lao của các vị anh hùng cũng như tấm lòng ghi nhớ công ơn của dân

gian dành cho họ mà thôi.

Truyện cổ tích chủ yếu là truyện về những con người bé nhỏ trong xã

hội có giai cấp. Trong đó yếu tố kì ảo mất dần đi, thay vào đó là sự hư cấu,

phiếm chỉ. Trong truyện cổ tích đặc biệt là ở những truyện cổ tích thần kì, yếu

tố kì ảo được sử dụng một cách tự giác nhằm vào những mục đích nghệ thuật

nhất định, theo chủ tâm của người sáng tác. Trong truyện cổ tích thần kì nhân

vật không tự mình có sức mạnh nhưng khi nhân vật không biết đường đi, anh

ta sẽ gặp một cụ già, một phù thuỷ, người sẽ chỉ cho anh ta đi đâu và giúp đỡ

anh ta. Những cuộc gặp gỡ kì lạ này quyết định mọi chi tiết để câu chuyện

tiếp diễn. Nội dung chủ yếu trong truyện cổ tích đặc biệt là truyện cổ tích thần

kì là những con người có thân phận nhỏ bé, đó là những con người bất hạnh, bị

rẻ rúng, chịu nhiều đau khổ, áp bức. Khi cuộc đời của nhân vật bị đẩy đến

bước đường cùng, nhân vật không thể tự giải thoát cho mình được, lúc đó yếu

tố kì ảo, thần kì xuất hiện. Yếu tố kì ảo trong truyện cổ tích thường được biểu

hiện bằng hệ thống nhân vật kì diệu như: tiên, bụt, chim thần, rắn thần, Ngọc

Hoàng, Long Vương là những con người có sức mạnh kì lạ, có thể làm thay

đổi số phận cuộc đời nhân vật chính. Các lực lượng thần kì (tiên, bụt) giống

như chiếc cầu kì diệu đã nối liền cuộc đời thực và cuộc đời mộng tưởng, đưa

đến kết thúc có hậu cho các câu truyện mà ở đó những người chịu nhiều đau

khổ, áp bức sẽ được hưởng một cuộc sống hạnh phúc, tốt đẹp. Lực lượng thần

kì đã giúp cô Tấm chiến thắng được mẹ con Cám và trở thành hoàng hậu

(Tấm Cám); giúp Thạch Sanh có thể tiêu diệt được các lực lượng yêu quái,

vạch trần được tội trạng của Lý Thông trước triều đình, lấy được nàng công

chúa và cuối cùng được trao ngôi vua để trị vì thiên hạ (Thạch Sanh); giúp

người em có cuộc sống giàu sang, hạnh phúc (Cây Khế),Yếu tố kì ảo góp

phần thực hiện triết lí sống, niềm tin ở hiền gặp lành, ác giả ác báo và

ước mơ công lý, đạo lí của nhân dân. Có thể nói, nếu thiếu yếu tố kì ảo, phi



23



Khoá luận tốt nghiệp



Nguyễn Thị Thanh Tâm K29D Ngữ Văn



thường thì nhiều truyện dân gian sẽ rơi vào tình trạng bế tắc, triết lí nhân sinh

và lí tưởng thẩm mĩ cao đẹp của nhân dân sẽ không thực hiện được.

Như vậy, trong văn học dân gian yếu tố kì ảo là thủ pháp nghệ thuật,

là niềm tin, là phương tiện hỗ trợ cho hoạt động của con người. Sự tham

gia của yếu tố kì ảo vào trong các câu chuyện một mặt đáp ứng nhu cầu

nhận thức thế giới của con người, mặt khác nó được dùng như một phương

tiện để người dân thể hiện tình cảm, ước mơ của họ. Được lưu truyền bằng

hình thức truyền miệng, yếu tố kì ảo góp phần làm tăng tính hấp dẫn của

các câu chuyện được kể. Truyện kể dân gian đã trở thành nguồn tư liệu

phong phú cho sự hình thành các sáng tác của giai đoạn văn học trung đại

cũng như văn học hiện đại sau này.

2.2.2. Yếu tố kì ảo trong văn học trung đại.

Đối với các sáng tác văn học trung đại, yếu tố kì ảo được sử dụng trong

nhiều thể loại như truyện Nôm, truyện truyền kì, tiểu thuyết chương hồiYếu

tố kì ảo được sử dụng trong các tác phẩm một phần là do học tập từ văn học

dân gian, một phần là do tiếp thu từ văn học Trung Quốc. Các yếu tố kì ảo

được sử dụng trong văn học trung đại mang tính chất siêu nhiên nhưng đằng

sau nó lại thể hiện tư tưởng triết lí của một tôn giáo nào đó như: Phật, Nho,

Giáo Trong đề tài của mình, chúng tôi đi vào khảo sát qua một số thể loại

mà yếu tố kì ảo được sử dụng nổi bật.

Đối với truyện Nôm, một thể loại độc đáo của văn học dân tộc, mức độ

sử dụng yếu tố kì ảo trong các tác phẩm tuỳ thuộc vào ý đồ của người sáng tác

và nội dung của các tác phẩm.

Truyện Nôm bình dân chủ yếu được sáng tác bởi những nho sĩ bình dân,

phần lớn có lẽ là do các ông đồ ngồi dạy học trong nông thôn của ta thời xưa.

Những tác giả này cũng học thánh kinh hiền truyện nhưng không đỗ đạt,

không làm quan, họ có mặt chịu ảnh hưởng của tư tưởng phong kiến song về

cơ bản vẫn gần gũi với tư duy của nhân dân lao động. Các tác giả này tìm đến



24



Khoá luận tốt nghiệp



Nguyễn Thị Thanh Tâm K29D Ngữ Văn



sáng tác văn học như một nhu cầu để thể hiện lí tưởng, mong ước của mình

cũng như của nhân dân lao động nói chung.

Trong các truyện Nôm bình dân thường xuất hiện nhiều số phận oan khổ

do các thế lực hắc ám gây nên, đó chủ yếu là những người dân lương thiện,

đặc biệt là người phụ nữ. Nhưng do chịu ảnh hưởng của truyện cổ tích dân

gian, kết thúc của truyện Nôm thường là cảnh hạnh phúc, đoàn viên cho các

nhân vật. Lúc này, yếu tố kì ảo được sử dụng để tạo nên những kết thúc có hậu

cho tác phẩm. Trong các tác phẩm thường xuất hiện nhiều chi tiết kì ảo được

cường điệu đến mức hoang đường, chẳng hạn: Phạm Tải chết rồi mà đêm đêm

Ngọc Hoa vẫn mở nắp quan tài vào nằm với chồng (Phạm Tải Ngọc Hoa),

nàng công chúa trong truyện Lí Công bị chặt tay chân, xẻo tai mũi vất ra

ngoài chợ mà vẫn sống Các yếu tố kì ảo trong truyện Nôm bình dân luôn

được sử dụng như một phương tiện hỗ trợ, giúp nhân vật vượt qua được khó

khăn, làm thay đổi số phận nhân vật, thường là số phận nhân vật chính diện sẽ

có cuộc sống hạnh phúc, nhân vật phản diện bị trừng phạt đích đáng. Trong

truyện Thoại Khanh Châu Tuấn, khi Châu Tuấn bị đày đi xa, Thoại Khanh ở

lại luôn giữ lòng hiếu thảo, tấm lòng của nàng cảm động đến cả thú dữ, thần

tiên: cọp cõng mẹ con nàng qua núi, Ngọc Hoàng ban thuốc linh đơn hàn lại

da thịt nàng, Phật thì cho cây đàn để xin ăn nhờ đó mà gặp lại Châu Tuấn.

Truyện Phạm Tải Ngọc Hoa, sau khi bị Trang Vương hãm hại, chết xuống

âm phủ Phạm Tải và Ngọc Hoa đã thưa kiện với Diêm Vương khiến Trang

Vương bị bỏ vào vạc dầu, Phạm Tải, Ngọc Hoa sống lại, Phạm Tải được làm

vua. Có thể nói, trong truyện Nôm bình dân, các tác giả thường sử dụng rất

nhiều yếu tố ngẫu nhiên, phi thường, thần linh để đem lại kết thúc có hậu cho

các tác phẩm. Yếu tố kì ảo được sử dụng đã giúp tác giả thực hiện ước mơ về

một xã hội công bằng trong đó những người lương thiện trước sau cũng được

hưởng một cuộc sống hạnh phúc, kẻ ác luôn bị trừng phạt.



25



Khoá luận tốt nghiệp



Nguyễn Thị Thanh Tâm K29D Ngữ Văn



Truyện Nôm bác học thể hiện trình độ cao của nghệ thuật truyện Nôm.

Sáng tác thuộc thể loại này có vay mượn cốt truyện của văn học Trung Quốc

nhưng các tác giả đã lựa chọn, cắt bỏ, sáng tạo lại cho phù hợp với kinh

nghiệm sống và cảm quan thế giới của mình. Yếu tố kì ảo trong truyện Nôm

bác học được sử dụng hạn chế hơn so với truyện Nôm bình dân. Trong các

truyện Nôm bác học, yếu tố kì ảo không được sử dụng như một phương tiện

để giải thoát cho số phận mà chỉ như một chi tiết để dự báo, lí giải số phận

nhân vật. Trong Truyện Kiều, Nguyễn Du sử dụng yếu tố kì ảo để dựng nên

hình ảnh bóng ma Đạm Tiên. Bóng ma Đạm Tiên lúc nào cũng theo dõi cuộc

đời Kiều, báo trước cho Kiều những cảnh ngộ sắp đến. Người đọc cũng khó

quên được hình ảnh của Giác Duyên, Tam Hợp, những nhà sư, đạo sĩ, có ngôn

ngữ đầy mầu sắc tôn giáo bí ẩn đó là những hình tượng thể hiện tư tưởng

định mệnh của tác giả, được tác giả sử dụng như một lí lẽ để lí giải cho số

phận của người con gái tài hoa nhưng bạc mệnh. ở giai đoạn sau, yếu tố kì ảo

xuất hiện trong các tác phẩm thưa dần và mang nhiều tính chất mê tín dị đoan

như bói toán, thuật số, tử vi, phong thuỷ làm giảm đi ý nghĩa tích cực của tác

phẩm, có thể dẫn ra đây truyện Nôm Sơ kính tân trang như một ví dụ tiêu

biểu.

Thể loại sử dụng nhiều và thành công yếu tố kì ảo nhất trong văn học

trung đại là truyện truyền kì. Thể loại này có quá trình phát triển khá độc đáo

với nhiều tác phẩm có giá trị: Việt điện u linh, Thiền uyển tập anh nữ lục,

Lĩnh Nam chích quái lục, Thánh Tông di thảo, Truyền kì mạn lục, Truyền

kì tân phảở giai đoạn đầu, yếu tố kì ảo được đưa vào trong tác phẩm còn

mang nhiều tính chất quái đản, các tác phẩm thường hướng tới phản ánh tín

ngưỡng dân gian, phản ánh niềm tin về sự tồn tại của một thế giới siêu nhiêu,

thần bí nào đó xung quanh cuộc sống của con người. Trong Việt điện u linh,

nhân vật chủ yếu là thần nhưng không phải là thần trong thần thoại mà là

người hoá thần, được thần hoá do lòng suy tôn ngưỡng mộ của quần chúng.



26



Khoá luận tốt nghiệp



Nguyễn Thị Thanh Tâm K29D Ngữ Văn



Yếu tố kì ảo được sử dụng để tô đậm sự khác thường, thần kì của nhân vật từ

đặc điểm về ngoại hình, tinh thần, năng lực của nhân vật lúc sống đến sự kì lạ

khi nhân vật hiển linh, báo mộng cho người trần.

Thiền uyển tập anh ngữ lục có nhân vật chủ yếu là các thiền sư, nhờ

công phu tu tập mà có khả năng phi thường, khác thường. Các môtíp về sinh

hạ thần kì, tu luyện thần kì và quy tịch thần kì được sử dụng triệt để làm tăng

tính chất kì lạ, hấp dẫn cho các thiên truyện.

So với Việt điện u linh và Thiền uyển tập anh ngữ lục, Lĩnh Nam chích

quái của Trần Thế Pháp tỏ ra đa dạng hơn về nội dung và thể loại. ở đó có

truyện thần, truyện quái, có truyện cổ tích, truyện tiên, truyện Phật đặc biệt

Lĩnh Nam chích quái đã thu thập được nhiều truyện quái lạ về cội nguồn dân

tộc, anh hùng dân tộc, thần thiêng sông núi, về chiến công trừ hại của tiên

nhânCác môtíp truyện như: hiểu lầm, báo trước, nằm mộng ứng nghiệm,

đánh lừa, hoá phép được sử dụng nhiều làm tăng sức hấp dẫn cho tác phẩm.

Đến Thánh Tông di thảo, Truyền kì mạn lục, truyện truyền kì Việt Nam

thực sự trưởng thành, góp phần đưa văn xuôi tự sự phát triển lên một tầm cao

mới. Yếu tố kì ảo được sử dụng như một phương thức nghệ thuật, chi phối tác

giả trong việc tổ chức các chi tiết sự kiện, khắc hoạ nhân vật qua đó khẳng

định tầm vóc, khả năng con người đồng thời dựng lên một thế giới hiện thực

với nhiều phong vị, màu sắc.

Sang thế kỉ XVIII XIX, cùng với văn học trung đại nói chung, truỵên

truyền kì được các tác giả Đoàn Thị Điểm, Phạm Quý Thích canh tân với

các tác phẩm: Truyền kì tân phả, Tân truyền kì lục... Với sự canh tân này,

yếu tố kì ảo trong truyện truyền kì ngày càng bị vặt trụi. Truyện truyền kì

không đáp ứng được ý đồ sáng tác của tác giả. Thể loại này đi vào giai đoạn

cáo chung và sau này vào thời kì hiện đại nó được tái sinh dưới những hình

thức khác [10, 30].



27



Khoá luận tốt nghiệp



Nguyễn Thị Thanh Tâm K29D Ngữ Văn



Tiểu thuyết lịch sử là một trong những thành tựu quan trọng của văn học

dân tộc. Trong tác phẩm thuộc thể loại này, nhà văn phải tôn trọng tính chân

thực của lịch sử, nhưng không có nghĩa là trong tác phẩm không có sự hư cấu,

tưởng tượng và vấn đề quan trọng đối với nhà tiểu thuyết lịch sử là ở chỗ hư

cấu như thế nào để không phá vỡ tính lôgíc của lịch sử, mà trái lại, làm cho

nó thêm rõ nét, sinh động [8, 240]. Hoàng Lê nhất thống chí là tác phẩm

tiêu biểu nhất cho thể loại tiểu thuyết lịch sử của văn học Việt Nam. Được viết

dưới dạng chương hồi tác phẩm dựng nên một bức tranh rộng lớn, phức tạp,

sinh động và chân thực về xã hội Việt Nam trong khoảng ba mươi năm cuối

thế kỉ XVIII và mấy năm đầu thế kỉ XIX. Trong tác phẩm này, yếu tố kì ảo

cũng được các tác giả khai thác sử dụng. Nó được sử dụng trong chi tiết được

nhắc đi nhắc lại ở cuối truyện: Lê Chiêu Thống chết ở Trung Quốc nhưng

mười mấy năm mà trái tim vẫn còn y nguyên, không nát đã góp phần thể hiện

mối thiện cảm giai cấp và thiên kiến chính trị của tác giả. Bên cạnh thái độ

khinh bỉ, phê phán sự bất tài, vô dụng của vua Lê là tấm lòng xót thương,

luyến tiếc trước sự diệt vong của triều đại này. Ngoài chi tiết đó, các chi tiết

khác trong truyện như: các điềm báo, hiện tượng bất thường, điềm gở được sử

dụng một mặt góp phần khẳng định sự sụp đổ tất yếu của triều Lê nhưng mặt

khác cũng cho thấy tác phẩm chịu ảnh hưởng của tư tưởng mê tín dị đoan, làm

giảm ý nghĩa tích cực của tác phẩm. Có thể nói, trong tiểu thuyết chương hồi

yếu tố kì ảo được sử dụng hạn chế hơn và yếu tố hiện thực là nội dung chủ yếu

của các tác phẩm này.

Như vậy, yếu tố kì ảo là một trong những phương diện xuyên suốt từ khởi

nguồn đến văn học trung đại, yếu tố này là một phương diện nghệ thuật không

thể thiếu khi xây dựng tác phẩm. Trong văn học trung đại, yếu tố kì ảo ít

nhiều thể hiện tư tưởng của tác giả và được sử dụng có ý thức với trình độ

nghệ thuật ngày một cao hơn.



28