HÌNH THÁI BÊN NGOÀI CỦA RỄ

thu; ngoài ra nhờ có lông hút mà diện tích bề

mặt hấp thu trên rễ được gia tăng rất lớn.

Chót của lông hút có chất nhầy giúp cho lông hút

dính chặt vào trong đất.

Chiều dài của vùng lông hút không thay

đổi, do các lông hút mới thành lập luôn nằm

bên dưới,càng đi lên bên trên, lông rễ càng

dài ra và saucùng sẽ rụng đi. Người ta ước

tính ở rễ lúacó khoảng 14 tỉ lông hút với tổng

cộng diện tích bề mặt hơn 400m2

Vùng của tế bào trưởng thành ở rễ cũng là nơi mô sơ cấp như căn bì, nhu mô vỏ phát triển



H.4.2. Các phần của rễ

(A) chóp rễ, (B) vùng tăng trưởng

(C) Vùng lông hút, (D) Vùng tẩm suberin



1.1.5. Vùng tẩm suberin

Vùng nầy trống và không láng, nằm bên trên vùng lông hút và là vùng

lông hút đã rụng đi. Tầng tế bào bên dưới lông hút lộ ra và vách tế bào bị tẩm

suberin nên được gọi là tầng tẩm suberin. Vùng nầy không hấp thu các chất dinh

dưỡng được nữa vì vách tế bào không thấm; người ta cho rằng chính sự tẩm

suberin vào vách tế bào làm cho lông hút rụng. Sau vùng lông hút, rễ chia nhánh

và phân chia ra rễ con (rễ thứ cấp). Từ chóp rễ đi lên, rễ gia tăng đường kính và

sau cùng rễ tiếp giáp với thân ở cổ rễ.

Ở các rễ cây song tử diệp, rễ mọc to ra và tầng dưới lông thay vì tẩm

suberin lại hoạt động như một tượng tầng, đó là tượng tầng sube nhu bì và cho ra

bên ngoài là mô sube (mô che chở thứ cấp), trên mô nầy cũng có các bì khổng.

1.2. Các kiểu rễ

Câu hỏi: Mô tả cấu tạo và nguồn gốc của lông hút. Lông rễ có giống như mao

trạng ở ruột người hay không? Tại sao? Điều gì là quan trọng của lông hút?

1.2.1. Rễ chính (cái) và rễ bên

Ví dụ: rễ xoài, mận … Rễ cái (chính) mọc từ phôi (mầm) và mọc thẳng từ

trên xuống đất (địa hướng động); nơi tiếp giáp sát với phần trên mặt đất là gốc

(rễ), phần bên trên của rễ chính nối liền với trụ dưới lá mầm. Trên rễ chính đầu

tiên mọc từ cây mầm gọi là rễ sơ cấp (primary root) trên một gốc rễ to, hình

thành phần lớn khối lượng của rễ và vẫn còn hiện diện suốt đời sống của thực

vật; rễ chính phát triển nhanh và đâm sâu xuống, gia tăng sự nâng đở và cho phép

thực vật sử dụng vật chất nằm sâu bên trong đất. Rễ chính có thể sâu đến 53m

dưới đất.



79



Rễ chính phân nhánh thành những rễ bên hay rễ thứ cấp (secondary root)

và hệ thống rễ được thành lập, rễ mới mọc (non nhất) luôn ở gần đầu rễ ngày

càng nhỏ hơn và mọc ngang hay xiên. Rễ bên có nguồn gốc nội sinh.

Hệ rễ có rễ chính phát triển mạnh, các rễ bên (rễ phụ) phát triển ngày càng

nhỏ, nhiều, gọi là hệ rễ trụ (taproot system), sự sinh trưởng thứ cấp ở đây đặc biệt

quan trọng là đặc tính của hệ rễ các cây đại mộc, cây thân cỏ của hầu hết lớp

song tử diệp và của nhiều cây Hột trần.

1.2.2. Rễ chùm (rễ bó) / hệ thống rễ sợi (a fibrous root system)

Ở nhiều cây họ Lúa (Poaceae), họ Dừa (Palmae) … và hầu hết các cây lớp

đơn tử diệp, rễ chính thường hoại đi từ trong mầm hay có đời sống ngắn, thân

cho ra nhiều rễ gần bằng nhau và có thể phân nhánh hay không. Rễ các cây này

thường không có sự sinh trưởng thứ cấp nên thường tương đối đồng đều về kích

thước và giống nhau về hình dạng. Hệ thống rễ sợi mọc tương đối cạn, thường

phát triển rộng lớn nằm gần trên bề mặt đất và ngăn chận sự bào mòn phần bên

dưới gốc thân.

1.2.3. Rễ bất định (adventitious roots)

Nhiều loài thân bò như (rau má, rau muống), thân ngầm (ngải hoa, cỏ cú),

thân khí sinh (da, mía) mang nhiều rễ ở mắt của thân và được gọi là rễ bất định.

Rễ bất định cũng có thể mọc từ kẽ răng của lá (lá trường sanh Kolanchoe).

Thường các rễ bất định là các rễ bó, trên đó có thể mang các rễ phụ nhỏ

hơn. Rễ bất định ở dứa gai (Pandanus) to và mọc ở phần đáy của thân làm thành

những cột chống thân trên bùn. Ở các cây da (Ficus), rễ bất định nảy sinh từ trên

nhánh cao, lúc đầu nhỏ và có dạng rễ bó; khi đụng đất, rễ ấy phù to và mang rễ

phụ trên đó; trường hợp này cũng gặp ở rễ đước.



1.2.4. Các kiểu rễ theo đặc tính sinh trưởng

80



Hình thái của hệ rễ cũng như chiều ăn sâu và lan rộng của rễ phụ thuộc vào đặc

tính của từng cây, điều kiện sống và do các tác động của môi trường lên sự sinh

trưởng của hệ rễ. Tùy theo đặc tính sinh trưởng có thể phân biệt ba kiểu hệ rễ:

- Hệ rễ phát triển về chiều sâu cả rễ chính và rễ bên; hệ rễ phát triển theo

chiều ngang do rễ bên và rễ phụ, còn rễ chính thì chết đi; hệ rễ phát triển về cả hai

hướng sâu và ngang, đây là kiểu tốt nhất giúp cho cây sử dụng được khối đất lớn.

- Trong mỗi quần thể, thành phần và số lượng các loài cây cỏ mọc trong

đó là do ảnh hưởng của các điều kiện bên ngoài cũng như do quan hệ tương hổ về

mặt sinh thái, trong đó tính chất của đất và lớp dưới của đất có vai trò quan trọng.

Các loài chung sống được với nhau trong quần thể là nhờ vào các kiểu rễ cây

phát triển không tranh nhau phần chất dinh dưỡng trong môi trường.

- Loại đất và độ màu mỡ, độ ẩm … đều có ảnh hưởng lớn đến sự phát triển

của hệ rễ. Rễ những cây sống trong điều kiện khô hạn như sa mạc, những nơi đất

cát ít nước, rễ chỉ phát triển theo lớp đất mặt để hấp thu nước mưa ít ỏi, có khi

lan đến 20m về chiều dài, hoặc rễ phát triển rất sâu để tìm nguồn nước mạch, và

cũng có khi rễ phát triển theo cả hai hướng để tận dụng nguồn nước.

1.3. Biến thái của rễ

Câu hỏi: 1. Liệt kê 4 loại rễ do sự biến thái và nhiệm vụ của chúng.

2. Liệt kê và mô tả các cách mà vi sinh vật đất (vi khuẩn, nấm, tảo), côn trùng, gậm

nhấm, giun và các sinh vật khác quan trọng trong sự tăng trưởng của thực vật.



Do phát triển ở những môi trường khác nhau, rễ có thể thay đổi hình dạng

và cấu tạo để thực hiện những chức năng đặc biệt; sự biến thái của rễ có sự tham

gia của trụ trên lá mầm và trụ dưới lá mầm; gồm các dạng:

1.3.1. Rễ củ

Về mặt hình thái, rễ củ thường được phân chia: đầu là phần trên của rễ củ

có mang các lá xếp thành hình hoa thị có thể được hình thành từ trụ trên lá mầm,

cổ có thể phát triển từ trụ trên lá mầm hoặc một phần trụ trên và dưới lá mầm.

Rễ chính phát triển từ rễ mầm hoặc phần trụ dưới lá mầm. Trên rễ chính

nầy mang nhiều rễ bên. Rễ củ phát triển như cơ quan dự trữ của cây sống hai năm

(cây nhị niên) và năm thứ hai, từ trên rễ sẽ phát triển một thân mang hoa. Ví dụ:

rễ củ có thể phát triển từ rễ chính như cà rốt, củ cải … hoặc có thể phát triển từ rễ

bên như khoai lang, mì, …

1.3.2. Rễ chống và phế căn

* Rễ chống còn gọi rễ cà kheo, là đặc tính của rễ sống trong vùng ngập mặn thủy triều

lên xuống ven biển. Rễ phụ mọc tua tủa từ thân hay cành hình vòng cung và cắm

xuống đất làm thành hệ thống rễ chống nâng đỡ cho cây đứng vững trong môi trường

"đất không có chân" và thường xuyên ngập. Gặp ở các cây họ Đước

(Rhizophoraceae) như đước (Rhizophora mucronata), vẹt (Bruguiera gymnorhiza) họ

Verbenaceae, vỏ dà (Ceriop roxburghiana), bần (họ Sonneratiaceae) …

* Phế căn là rễ chuyên hóa mọc ngoi lên khỏi mặt nước hay đất ra ngoài không

khí để hô hấp, đặc trưng cho thực vật sống vùng đầm lầy có nhiều bùn nên rễ khó

hấp thu được không khí. Thường thấy ở cây bụt mọc (Taxodium distichum),

những cây của rừng ngập mặn như bần (Sonneratia), sú, vẹt (Bruguiera)…

1.3.3. Rễ trong không khí

81



H.4.4. Các dạng biến thái của rễ

B. Rễ hô hấp, C. Rễ chống, D. Rễ không khí ở cây phong lan, E. Rễ mút ở cây tầm gởi.



* Rễ hút (giác mút) thấy ở rễ của tơ xanh (Cassytha), tơ hồng (Cuscuta) mọc

trên thân phía giáp với cây chủ, khi đụng cây chủ sẽ tiết ra phân hóa tố làm tan

mô của cây chủ, xoi các bó libe gỗ và vào đến tủy. Các rễ ấy hút nhựa nguyên

(cây bán ký sinh) hay hút nhựa luyện (cây toàn ký sinh).

* Rễ bám gặp ở rễ bất định của các dây trầu không (Piper betle), tiêu (Piper nigrum)

họ Tiêu (Piperaceae), các rễ này ngắn mọc từ mắt của thân giúp cho cây bám vào trụ.

* Rễ phụ sinh thường là rễ phụ của nhiều cây phong lan phát triển từ thân rơi

thòng xuống trong không khí; rễ có màu xanh do tế bào biểu bì có chứa lục lạp

giúp cây quang hợp. Lan đại diệp (Taeniophyllum) họ Lan (Orchidaceae) có rễ

khí sinh dẹp và rất to chứa nhiều lục lạp; cây không có lá và thân gần như mất đi;

rễ có nhiệm vụ nuôi cây thay cho lá.



2. CẤU TẠO GIẢI PHẨU CỦA RỄ

Câu hỏi: 1. Mô tả cấu tạo một rễ còn non ở lát cắt dọc và lát cắt ngang, nhiệm vụ của

từng loại mô trong cấu tạo đó.

2. Mô tả cấu tạo và nguồn gốc của lông hút. Ở rễ, lông hút quan trọng như

thế nào.



82



2.1. Cấu tạo sơ cấp

2.1.1. Rễ song tử diệp

Một lát cắt ngang qua một rễ song tử diệp còn non cho thấy lát cắt có dạng

tròn, đối xứng qua một trục; miền vỏ dày quan trọng hơn miền trụ trung tâm; đặc

tính nầy giúp phân biệt giữa rễ và thân.

* Miền vỏ thường dày và quan trọng ở rễ non nhưng rất tiêu giảm ở rễ già, lúc đó

vỏ và căn bì được thay thế bằng lớp chu bì hay lớp bần. Từ ngoài vào trong gồm:

- Nếu lát cắt đi ngang qua vùng lông hút, bên ngoài cùng là tầng lông hút, các

tế bào với vách mỏng bằng celuloz, bên ngoài tế bào không có cutin bao phủ; vài tế

bào biểu bì mọc dài ra thành lông hút. Nhờ không có lớp cutin bao phủ trên bề mặt lớp

căn bì mà nước và các chất khoáng hòa tan thẩm thấu xuyên qua vách tế bào.

- Nếu lát cắt đi ngang qua vùng cao hơn, lông hút rụng, vách tế bào bên

dưới tẩm suberin và ta có lớp tồn tích tầng lông hút.

- Ngoại bì hay tầng tẩm suberin thường chỉ gồm một lớp tế bào với vách

tế bào tẩm suberin hay mộc tố, kích thước tế bào thường to.

- Bên dưới là miền vỏ (cortex) dày gồm nhiều lớp tế bào nhu mô sơ cấp,

các tế bào có kích thước tương đối đồng đều, sắp xếp chừa đạo, bọng hay khuyết

tùy theo môi trường mà thực vật sống. Các tế bào nhu mô vỏ thường chứa nhiều

tinh bột; nhu mô vỏ của rễ lan mọc phụ sinh trên cây hay rễ ấu sống thủy sinh có

thể có màu lục vì có chứa lục lạp.

- Nội bì (endodermis) là một lớp tế bào giới hạn bên trong cùng của miền vỏ,

vách tế bào theo đường kính có một khung dày bao vòng tế bào, chính khung này tẩm

mộc tố hay suberin. Đó là khung Caspary có tính không thấm và rất quan trọng trong

sinh lý của rễ, do làm ngăn cản sự khuếch tán các chất đi trong vách tế bào qua bên kia

vòng. Sự hiện diện của khung Caspary là đặc sắc ở rễ nhóm song tử diệp.

* Miền trụ trung tâm (stele) hay trung trụ/trụ/trụ giữa là phần vị trí trung tâm

của rễ gồm mô dẫn và phần nhu mô đi kèm với nó, thường nhỏ hơn miền vỏ. Hệ

dẫn truyền của rễ thường liên tục, được bao bởi một hoặc vài lớp vỏ trụ. Từ ngoài

vào trong gồm:

- Chu luân (pericycle) hay trụ bì thường gồm một lớp tế bào nằm bên dưới nội

bì và xếp xen kẽ với nội bì, vách tế bào bằng celuloz mỏng. Các tế bào của lớp nầy có

hoạt động phân sinh có nghĩa có thể tạo ra tế bào mới; rễ bên ở thực vật Hột trần và

Hột kín được hình thành từ mô nầy, tầng nầy có khi hình thành tầng sinh bần.

- Mô dẫn truyền gồm các bó libe gỗ xếp xen kẽ nhau trên một vòng tròn

và nằm ngay dưới lớp chu luân. Bó gỗ có sự chuyên hóa hướng tâm với mạch

tiền mộc nhỏ xuất hiện trước nằm ngoài (vì thế gỗ còn được gọi ngoại cổ) sát với

chu luân; mạch hậu môc to xuất hiện sau nằm bên trong. Bó libe cũng có sự

chuyên hóa giống bó gỗ với libe trước nằm ngoài và libe sau nằm trong.

Trên lát cắt ngang, những chỗ đầu tiên xuất hiện mạch tiền mộc và tiền libe

gọi là cực: cực gỗ trước và cực libe trước; thường số lượng các cực đó bằng nhau.

Số bó mạch gỗ thay đổi tùy loài: ở Ficus indica có 8 bó mạch gỗ và 8 bó

libe; … tuy nhiên số bó có thể lên đến hàng trăm như ở họ Cau dừa (Palmae),

Dứa dại (Pandanaceae). Số lượng bó libe và bó gỗ là đặc sắc của các nhóm cây,

nhưng cũng có thể biến thiên trên cùng một cây tùy theo đường kính của rễ.

- Tủy (pith) nhỏ nằm phía trong các bó mạch do nhiều lớp tế bào nhu

mô có thể tẩm mộc tố hay bị mạch gỗ mọc lấn mất, tủy được xem như

hiện tượng biến đổi dần của mô phân sinh thành mô cơ bản hay tầng

trước tầng phát sinh của rễ có dạng một ống tròn liên tục bao lấy một ít

mô phân sinh cơ bản ở giữa.

83