1 Đề tài, chủ đề

định nói cái gì và dễ hiểu vì nó thực”.Từ những vấn đề rõ ràng cụ thể, động cơ

viết của ông rất rõ ràng vì vậy truyện ngắn của ông cũng có hệ thống tư tưởng

chủ đề cụ thể, rõ ràng và gửi gắm những giá trị sâu xa.

2.2 Cốt truyện

Nguyễn Công Hoan xây dựng câu chuyện của mình trên những nghịch lí,

những sự kiện, sự việc, hành động nhân vật đi ngược hẳn với cái bình thường.

Trong truyện “Xuất giá tòng phu”, người chồng đánh đập người vợ xinh đẹp của

mình không phải vì chị không giữ đạo làm vợ mà vì chị muốn giữ chữ trinh với

chồng, không chịu đi làm “quà tết” cho ông chủ của chồng mình. Chồng dạy vợ

đạo tòng phu nhưng thực chất là phản lại đạo tòng phu.

Mỗi truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan là một màn hài kịch, một tình

huống trào phúng. “Tinh thần thể dục” hiện tượng bên ngoài là chăm lo sức

khoẻ và sự giải trí cho nhân dân nhưng thực chất là đem lại tai hoạ cho dân, làm

phiền hà, gây khó khăn làm cho ai ai cũng muốn tránh né. Hay trong “Kép tư

bền” tình huống truyện ở đây chính là anh Tư Bền mặc dù đau đớn, lo buồn cho

cha những vẫn phải pha trò, cười cợt với khán giả để rồi cha anh ra đi trong cô

độc.

Ông thường đẩy mâu thuẫn trào phúng phát triển cao độ để rồi kết thúc

truyện bất ngờ. “Phần kết trong truyện của tôi, - Nguyễn Công Hoan viết, - cũng

như cái hom. Nó bất ngờ với độc giả hệt như miệng hom nhỏ mà kéo được con

cá vào”. Đoạn kết trong truyện Nguyễn Công Hoan rất quan trọng.Chủ đề của

truyện bao giờ tác giả cũng gửi vào câu kết.“Câu kết truyện của tôi là một cái

lờ. Nó thường làm cho độc giả đột ngột, cũng như đến chỗ hẹp, nước chảy

mạnh, thì cá bất thình lình bị đẩy tuột vào hom”. Như trong “Oẳn tà roằn”, tác

giả để Nguyệt lúc đầu khăng khăng mình mang thai với Phong và tỏ ra rất

chung tình “Tôi con nhà trâm anh, anh cũng con nhà thế phiệt, vì một lời giao

ước nên tôi mới quá chiều anh. Tuy tôi chưa là vợ anh, nhưng cũng như là vợ,

nên tôi dốc một lòng chung thuỷ, thì chữ trinh tôi giữ nguyên cho anh”. Bên

cạnh đó, Nguyệt cũng đồng thời khẳng định với Bắc đó là con anh. Thế nhưng,

Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 15



cuối truyện kết thúc rất bất ngờ: “Té ra thằng bé con chàng mà nước da lại đen

như cái cột nhà cháy! Vậy nó không phải là con rồng cháu tiên. Nó là giống

“Oẳn tà roằn” không biết chống gậy”. Nhà văn không hề để lộ một dấu hiệu

thông báo nào cho biết đứa bé không phải là con Phong mà để anh ta tin đến lúc

nhìn toàn bộ hình hài của bé. Sức nặng của tác phẩm cũng như giá trị hiện thực

của truyện là ở đây.

Cốt truyện đột ngột, bất ngờ, đầy kịch tính của truyện ngắn Nguyễn Công

Hoan nhằm lật ngược một cảnh ngộ, một tình huống, vạch mặt trái một chân

dung, phanh phui một mâu thuẫn nội tại. Chân lí được nhận ra thông qua một

tiếng cười kinh ngạc. Trong truyện “Oẳn tà roằn” người ta đều đoán con của

Nguyệt có thể là một đứa bé kháu khỉnh, đẹp đẽ. Nó là con của Phong hoặc của

Bắc. Nhưng thật không ai ngờ nó lại là giống “oẳn tà rroằn” không biết chống

gậy! Người ta kinh ngạc vì không ngờ giữa lí tưởng xã hội thẩm mĩ tiến bộ và

đối tượng bị châm biếm lại có một khoảng cách xa đến như vậy. Độc giả bỗng

nhiên khám phá ra được chân lí và điều đó gợi nên những rung động, khoái cảm

về mặt thẩm mĩ.

2.3 Kết cấu

Truyện ngắn Nguyễn Công Hoan có kết cấu chặt chẽ, được xây dựng dựa

trên sự đối lập giữa các nhân vật và sự cố.

2.3.1 Đối lập giữa các nhân vật

Ở những truyện có chủ đề phê phán xã hội, thường có kết cấu đối lập

giữa hạng nhà giàu quyền thế với hạng người nghèo khó lép vế (“Mất cái ví”,

“Đồng hào có ma”…).

Trong truyện “Mất cái ví” rõ ràng là sự đối lập giữa ông bà Tham với

người cậu nghèo khổ của mình, giữa người giàu có nhưng đểu cáng với người

nghèo mà tự trọng.

Ở những truyện ngắn mang chủ để đạo đức luân lí, quan hệ luyến ái, hôn

nhân gia đình, kết cấu thường dựa trên sự đối lập giữa người già và người trẻ,

giữa nam và nữ (“Báo hiếu: Trả nghĩa cha”, “Báo hiếu: Trả nghĩa mẹ”…).

Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 16



Trong truyện “Báo hiếu: Trả nghĩa mẹ”, nhà văn đã xây dựng nên sự đối

lập về hoàn cảnh, địa vị và tình cảm giữa người mẹ già, quê mùa, nghèo nàn và

người con trai giàu có, lạnh lùng, tàn nhẫn. Chính cách đối xử của người con

đối với mẹ là tiếng cười chua xót cho cái gọi là “trả hiếu” của con người luôn

giương cao ngọn cờ hiếu thảo trước mọi người trong ngày giỗ cha.

2.3.2 Các cặp sự vật, sự việc, hiện tượng đối lập

Thứ nhất là sự đối lập giữa hiện tượng bên ngoài và bản chất bên trong:

“Báo hiếu: Trả nghĩa cha”, “Báo hiếu: Trả nghĩa mẹ”, “Kép tư bền”…

Nguyễn Công Hoan không lên tiếng chỉ trích hay chê bai nhân vật mà

dùng chính sự mâu thuẫn và đối lập trong suy nghĩ, lời nói và hành động để

châm biếm.

Trong “Báo hiếu: Trả nghĩa cha”, “Báo hiếu: Trả nghĩa mẹ” nhân vật

chứa đựng sự đối lập giữa hiện tượng và bản chất là những người con giàu sang

những bất hiếu. Những người con giàu có, có địa vị trong xã hội không ngớt lên

tiếng hô hào khẩu hiếu sống hiếu thảo với thiên hạ nhưng đằng sau những lời

nói hoa mĩ đó lại là hành động xua đuổi hết sức tàn nhẫn, bất hiếu.

Hay trong “Kép Tư Bền”, anh Tư Bền trong lòng hết sức lo lắng, xót

thương cho cha nhưng bề ngoài phải làm trò, cười cợt với khán giả.

Thứ hai là sự đối lập giữa nguyên nhân tầm thường và hậu quả nghiêm

trọng. Trong “Thằng ăn cắp” chỉ vì ăn quỵt một bát bún riêu nhân lúc quá đói

mà tên ăn cắp bị tất cả mọi người xung quanh suy diễn đủ tội ăn cắp như ăn cắp

vàng, tiền và bị đánh đập tàn nhẫn không thể đứng dậy nỗi và cũng không thể

thanh minh cho tội danh mà họ áp đặt lên mình.

Thứ ba là cặp đối lập giữa hy vọng và thất vọng: “Ngựa người, người

ngựa”, “Ngậm cười”…

Trong “Ngựa người, người ngựa”, anh kéo xe gieo bao nhiêu hi vọng thì

lại gặt lấy bấy nhiêu thất vọng. Để mong kiếm bữa gạo ăn tết nhưng cả mấy

ngày xúi quẩy chẳng có người khách nào. Một hôm tưởng là có khách đi mà lại

đi rất nhiều giờ, những tưởng có tiền để ăn bát phở tái, mua bánh ga tô cho con

Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 17



và đưa tiền cho vợ cho gia đình hạnh phúc thì lại là một người khách có số phận

chẳng hơn gì anh khiến anh phải khổ vì cô ả. Đến tia hi vọng cuối cùng khi anh

tin cô ả vào nhà săm kiếm được khách để trả tiền cho mình thì lại thất vọng não

nề khi cô ta đã bỏ đi.

Thứ tư là cặp đối lập giữa phúc và hoạ: “Được chuyến khách”…

“Được chuyến khách” lại vẽ lên một bức tranh sinh động về cuộc đời lam

lũ và tư tưởng về cuộc sống của một anh kéo xe. Anh kéo xe khổ cực quá nên

sinh ra ốm nhưng anh vẫn cho rằng như thế này đã là may mắn hơn bao anh em

khác. Trong cơn ốm đau như vậy nhưng thấy sắp có phiên chợ to trên Bách thú,

thầm nghĩ bờ Hồ sẽ đông khách lắm tất nhiên sẽ kiếm được kha khá nên anh

quyết đi kéo xe. Thế nhưng chính cái vận may đó lại làm bệnh anh thêm nặng

đến nỗi anh thổ huyết. Trong lúc hoang mang vì thấy máu, tiếng gọi xe của một

cô gái tân thời lại làm anh lo nghĩ. Bởi lẽ, nếu kéo xe thì sức anh có chịu nổi

chăng nhưng bỏ qua cơ hội này thì sợ rằng không có lần sâu nên anh vẫn quyết

định tranh lấy vị khách này. Phúc và hoạ đến với anh kéo xe chỉ trong chớp mắt,

song xét đến cùng cái được gọi là phúc đó chỉ mang đến cho anh tai hoạ mà thôi

khiến anh sớm ngã quỵ.

Thông qua việc tổ chức văn bản với những cặp đối lập, nhà văn đã thể

hiện sâu sắc bức tranh hiện thực cuộc sống nông thôn Việt Nam trước cách

mạng tháng Tám trong sâu thẳm bản chất cội nguồn của nó. Nhờ thế mà giá trị

phê phán xã hội càng sâu cay hơn.

2.4 Nghệ thuật xây dựng nhân vật

- Nhân vật trong sáng tác của Nguyễn Công Hoan hầu như đều có một

ngoại hình xấu xí. Điều này trở thành thói quen, ý thức thẩm mỹ trong ông."Tôi

vẽ người xấu nhạy hơn người tốt. Bởi vì tôi vốn bi quan nên nhìn mọi vật bằng

con mắt hoài nghi, chỉ thấy phía xấu. Phía xấu dễ nhập tâm hơn phía tốt”.

+ Thông qua một số bức chân dung nhân vật người nghèo ta thấy Nguyễn

Công Hoan miêu tả khắc hoạ những kẻ nghèo khổ khốn cùng ấy như đồ vật, vật



Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 18



hoá một cách tỉ mỉ từng chi tiết nhỏ cốt là để cho người đọc thấy được trạng thái

thảm hại vốn có của nó.

+ Qua hình hài gớm ghiếc của những nhân vật, nhà văn đã vạch trần sự

thối tha của một xã hội phi nhân tính. Những hình nhân đồ vật kia chỉ là nạn

nhân của sự vô lương tâm, thói đạo đức giả. Hơn thế nữa đằng sau của sự miêu

tả tỷ mỷ ấy người ta còn thấy cả một lòng căm thù, sự ghê tởm của một xã hội

đầy rẫy sự tàn bạo, thối nát làm cho con người không còn là người nữa.Miêu tả

tưởng chừng một cách khách quan đứng ngoài cuộc để nhìn vào với một thái độ

khinh miệt thực ra là cả một tấm lòng nhân đạo, thiết tha, của Nguyễn Công

Hoan.

- Không chỉ nhìn thấy những kẻ nghèo khổ xấu xí vì đói kém, vì sự bóc

lột tàn tạ cả về thể xác lẫn tinh thần, Nguyễn Công Hoan còn nhìn thấy được sự

xấu xí, kỳ dị, ở những hạng người giàu có mà bất nhân, đểu cáng. Ở đây ngoại

hình và tính cách nhân vật thường thống nhất nhau.Nghĩa là đối với loại nhân

vật này, xấu về ngoại hình tức là xấu về tính cách, bản chất.

- Tả người Nguyễn Công Hoan thường đặc biệt chú ý tới khuôn mặt mà

theo Bônđơle “Bộ mặt xấu là bộ mặt thiếu sự hài hoà, bệnh hoạn, thiếu hưng

phấn sáng sủa, thiếu sự phong phú nội tâm”.

Hãy xem nhà văn tả cái mặt của bà lớn: “Hình như trời đã đặt một cái

khuôn riêng để đúc nặn các người làm bà lớn. Nên chăng mấy chốc, bà phủ đã

được đúng kiểu mẫu, chỉ riêng bộ mặt cũng đã long trọng.Người ta tương chiếc

bánh dầy đám cưới, ở giữa đặt một quả chuối ngự, và ngay đầu quả chuối, nằm

dài hai múi cà chua”.(Đàn bà là giống yếu).

- Không phải ngẫu nhiên Nguyễn Công Hoan tả bọn quan lại, bọn tư sản,

địa chủ, cường hào... đều nhất loạt to béo, béo đến chảy mỡ, đến phát phì ra như

vậy. Đây là cách giải thích của Nguyễn Công Hoan về lý do béo của chúng:

“Tôi cực lực công kích sách vệ sinh đã dạy ta ăn uống phải sạch sẽ, nếu ta muốn

được khoẻ mạnh, béo tốt. Thuyết ấy sai! Trăm lần sai! Nghìn lần sai! Vì tôi thấy

sự thực ở đời này bao nhiêu những anh béo khoẻ đều là những anh thích ăn bẩn

Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 19