4 Nghệ thuật xây dựng nhân vật

hoá một cách tỉ mỉ từng chi tiết nhỏ cốt là để cho người đọc thấy được trạng thái

thảm hại vốn có của nó.

+ Qua hình hài gớm ghiếc của những nhân vật, nhà văn đã vạch trần sự

thối tha của một xã hội phi nhân tính. Những hình nhân đồ vật kia chỉ là nạn

nhân của sự vô lương tâm, thói đạo đức giả. Hơn thế nữa đằng sau của sự miêu

tả tỷ mỷ ấy người ta còn thấy cả một lòng căm thù, sự ghê tởm của một xã hội

đầy rẫy sự tàn bạo, thối nát làm cho con người không còn là người nữa.Miêu tả

tưởng chừng một cách khách quan đứng ngoài cuộc để nhìn vào với một thái độ

khinh miệt thực ra là cả một tấm lòng nhân đạo, thiết tha, của Nguyễn Công

Hoan.

- Không chỉ nhìn thấy những kẻ nghèo khổ xấu xí vì đói kém, vì sự bóc

lột tàn tạ cả về thể xác lẫn tinh thần, Nguyễn Công Hoan còn nhìn thấy được sự

xấu xí, kỳ dị, ở những hạng người giàu có mà bất nhân, đểu cáng. Ở đây ngoại

hình và tính cách nhân vật thường thống nhất nhau.Nghĩa là đối với loại nhân

vật này, xấu về ngoại hình tức là xấu về tính cách, bản chất.

- Tả người Nguyễn Công Hoan thường đặc biệt chú ý tới khuôn mặt mà

theo Bônđơle “Bộ mặt xấu là bộ mặt thiếu sự hài hoà, bệnh hoạn, thiếu hưng

phấn sáng sủa, thiếu sự phong phú nội tâm”.

Hãy xem nhà văn tả cái mặt của bà lớn: “Hình như trời đã đặt một cái

khuôn riêng để đúc nặn các người làm bà lớn. Nên chăng mấy chốc, bà phủ đã

được đúng kiểu mẫu, chỉ riêng bộ mặt cũng đã long trọng.Người ta tương chiếc

bánh dầy đám cưới, ở giữa đặt một quả chuối ngự, và ngay đầu quả chuối, nằm

dài hai múi cà chua”.(Đàn bà là giống yếu).

- Không phải ngẫu nhiên Nguyễn Công Hoan tả bọn quan lại, bọn tư sản,

địa chủ, cường hào... đều nhất loạt to béo, béo đến chảy mỡ, đến phát phì ra như

vậy. Đây là cách giải thích của Nguyễn Công Hoan về lý do béo của chúng:

“Tôi cực lực công kích sách vệ sinh đã dạy ta ăn uống phải sạch sẽ, nếu ta muốn

được khoẻ mạnh, béo tốt. Thuyết ấy sai! Trăm lần sai! Nghìn lần sai! Vì tôi thấy

sự thực ở đời này bao nhiêu những anh béo khoẻ đều là những anh thích ăn bẩn

Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 19



cả” (Đồng hào có ma). Ở tầng lớp quan lại, tư sản, địa chủ, cường hào mà

Nguyễn Công Hoan gọi chung là bọn nhà giàu ấy không chỉ diễn trò “ăn bẩn”

mà còn diễn trò “ăn cắp”, “ăn cướp”. Đó cũng là đề tài trở đi, trở lại trong

những truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan.Có lẽ xoay quanh những vụ trộm

cắp, nhà văn dễ tìm ra những tình tiết ly kỳ và có dịp vạch trần bản chất đểu

cáng, giả dối của chúng.

Song có cả những nhân vật vì nghèo khổ, gầy, đói quá do không có gì mà

ăn nên cũng phải diễn trò ăn cắp, ăn xin.

Trong sự đối lập kẻ giàu, người nghèo ấy cùng diễn ra trò, dĩ nhiên nhà

văn đứng về phía người nghèo, bênh vực họ.

Ví dụ: Ở những truyện ngắn: “Thằng ăn cướp”, “Bữa no... đòn”, “Thế

cho nó chừa”...

- Khắc họa tính cách: Thế giới nhân vật của Nguyễn Công Hoan bao gồm

những hạng người quen thuộc với hai môi trường sống : Cửa quan ở các phủ

huyện, thành thị. Có lẽ do ấn tượng tuổi thơ mà tạo nên thế giới nhân vật ở hai

môi trường sống này. Vì vậy, với các nhân vật ông quan bà quan, hương lý,

chức dịch chiếm tỷ lệ lớn trong các truyện ngắn của nhà văn.Với các nhân vật

này, ông chỉ cần phác qua một vài nét là tính cách hiện lên sinh động.Nhân vật

của ông, chủ yếu là nhân vật phản diện thường có những nét tính cách sau. Bọn

đàn ông nhà giàu, quyền lực : tham, ác, đê tiện, đểu cáng, trắng trợn ; bọn đà

bà : dâm đãng và xảo quyệt. Tất nhiên các nét tính cách trên tùy nhân vật mà

đậm nhạt khác nhau. “Đồng hào có ma” nổi bật là tham lam, đê tiện; Thịt người

chết nổi bật là bỉ ổi, độc ác ; “Mất cái ví”, “Xuất giá tòng phu” nổi bật là đểu

giả, đê tiện;…trình sáng tác tiểu thuyết trước cách mạng đến sau cách mạng của

Nguyễn Công Hoan và dừng lại lâu hơn ở “Bước đường cùng”. Nguyễn Hoành

Khung đã phát hiện phân tích và lý giải rất nhiều những vấn đề thuộc về nội

dung cũng như nghệ thuật đầy sức thuyết phục. Đặc biệt ở phương diện nghệ

thuật tác giả đã có những ý kiến sắc sảo chỉ ra những ưu nhược điểm về nhân

vật Bước đường cùng: “đã xây dựng thành công hai nhân vật chính Nghị Lại và

Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 20



Pha. Do cái nhìn xã hội tiến bộ gần với quan điểm giai cấp nhà văn đã thể hiện

khá sâu sắc bản chất giai cấp bọn địa chủ và số phận người nông dân lao động.

2.5 Giọng điệu, ngôn ngữ

2.5.1. Trong sáng, giản dị có tính chất bình dân. Văn chương Nguyễn Công

Hoan trong sáng phát huy khả năng diễn đạt của tiếng nói dân tộc

- Ngôn ngữ một bà nhà quê : “Thưa thầy, từ đây lên huyện những chín

cây-lô-mếch, sợ nhà đi nắng thì cảm, rồi phải lại thì oan gia…” (Tinh thần

thể dục).

Ngôn ngữ lính tráng : “Nói nôm na, chú Ván-cách cũng muốn chim chị

Tam đáo để. Có bận chú định ngồi trong mành mành, ví chị Tam một câu rõ

hay. Giá chú biết làm thơ, làm văn thì hẳn đã nghĩ được một bài trường

thiên rõ dài để tặng ! Khốn nhưng chú chỉ quen thói bóp ngực lần lưng dân,

cho nên chỉ học mốt chim gái của bạn đồng nghiệp, thẳng như nòng súng, là

giữ nón, chắn đường, hoặc nắm cổ tay mà bắt nói một câu :

Van nhà, nhà buông em ra ! (Thật là phúc)

Ngôn ngữ chị vú, con sen: “Lậy ông bà, chúng con có biết cái ví

tiền của ông mặt ngang mũi dọc thế nào, thì chúng con cứ chết một đời cha

ba đời con!” (Mất cái ví).

Ngôn ngữ bà bán bún riêu: “Ba mươi sáu cái nõn nường! Mỗi bát mấy

đồng xu của người ta đây! Thôi đi! Dơ!...” (Thằng ăn cắp).

Ngôn ngữ kẻ ăn mày: “Giàu hai con mắt, đói hai bàn tay, con kêu

van cửa ông cửa bà thí bỏ cho con bát cháo lưng hồ...” (Cái vốn sinh nhai).

2.5.2. Ngôn ngữ thân mật, suồng sã

Bakthin: “Tất cả những gì nực cười đều gần gũi... Tiếng cười có một sức

mạnh tuyệt vời kéo đối tượng lại gần, tiếng cười lôi đối tượng vào khu vực

tiếp xúc thân mật đến thô bạo, ở đó có thể suồng sã sờ mó từ khắp phía...”.

- Văn của Nguyễn Công Hoan không là thứ văn đạo mạo, mà là văn lột trần

tất cả tôn ti trật tự xã hội, không chừa một ai. Trong Bữa no... đòn:

Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 21



“Chẳng ai thương nó cả.Nó cũng là người. Duy chỉ khác mọi người là chẳng

may nó bị tạo hóa ruồng bỏ, cho nên đói khát, phải ăn cắp giấm giúi để nuôi

thân. Cái ấy cũng khác hẳn với người thường. Họ thừa, họ cứ đường hoàng ăn

cắp”.

- Văn trần thuật của Nguyễn Công Hoan nhìn chung là những lời

trò chuyện giữa tác giả, nhân vật và độc giả như những kẻ bằng vai phải lứa

cùng đùa cợt bông phèng với nhau. “Một loạt truyện ngắn của ông viết vừa

rồi về quan trưởng tôi có đọc hết. Tôi nhận thấy có truyện ông đã bịa thêm

nhiều...” (Tôi tự tử). “Vì mới chết lần này là lần đầu, nên anh Xích chưa

có lịch duyệt về khoản ấy. Thực vậy, nếu chết ở tỉnh, thì ai láu nên

chọn vào đêm thứ sáu. Như thế, vợ con có vừa vặn thì giờ để cáo phó lên

báo. Và chủ nhật, cất đám, có đủ các cụ, các quan, các ông, các bà, thân

bằng cố hãu đi đưa đông. Ở nhà quê, nếu chết vì tai nạn, người khôn ngoan

bao giờ cũng tránh những ngày chủ nhật hoặc ngày lễ, thì sự khám xét, tống

táng mới mong chóng được. Nhưng khốn nỗi, xưa nay, không ai chết lần thứ

hai để được bài học kinh nghiệm về cách chết. Vì vậy, vẫn có nhiều người

chết một cách ngờ nghệch” (Thịt người chết). “Dạy học là một nghề khó nhọc.

Dạy lớp Đồng ấu lại khó nhọc gấp mười. Trẻ con phần nhiều đãng trí, hay

quên, có khi tay cầm quản bút, nhưng lại mách thầy là anh nào ăn cắp. Có

khi lọ mực móc dây vào ngón tay, nhưng lúc hứng, cứ như thế, đưa cả lên đầu

mà gãi! Lại có đứa thò lò mũi xanh. Có đứa mải chơi, đi “mô tô” ra quần lúc

nào không biết. Quần áo thì bẩn thỉu, hôi thối, đất cát, mồ hôi bê bết nhễ

nhại, cáu ghét tầng tầng. Trong lớp thì hơi người tanh nồng lên. Không

trách người Tây gọi lớp ấy là Ăng-phăng-tanh cũng phải” (Thầy cáu).

2.5.3 Ngôn ngữ giễu nhại

Có giọng giễu nhại. Bằng biện pháp giễu nhại, tác giả hạ bệ tất cả những gì

gọi là nghiêm trang, nghiêm túc; biến chúng thành trò cười với hình thức mô

phỏng (hí phỏng) một cách hài hước lời nói, giọng điệu của những nhân vật

nào đấy, hoặc phong cách ngôn ngữ của một tầng lớp xã hội nào đấy. Tả cái

Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 22