Chương 2: PHONG CÁCH TRUYỆN NGẮN ĐỘC ĐÁO CỦA NGUYỄN CÔNG HOAN

2.1 Đề tài, chủ đề

Nguyễn Công Hoan dành sự quan tâm đến cuộc sống nông thôn Việt Nam

trước cách mạng tháng Tám.

Đặc biệt, ông đi sâu vào quan hệ giữa kẻ áp bức và người bị áp bức.

Ông thương xót rất nhiều những gia đình nông dân thất cơ lỡ vận, phải ra

Hà Nội kéo xe (Ngựa người, người ngựa; được chuyến khách…). Những kẻ lưu

manh là nạn nhân của xã hội nước ta dưới ách thực dân Pháp (Thằng ăn cắp;

Bữa no đòn…). Ông đả kích, phê phán bọn quan lại, hàn, nghị và cường hào

(Báo hiếu: Trả nghĩa cha; Báo hiếu: Trả nghĩa mẹ…).

Nguyễn Công Hoan là nhà văn của người nghèo, có tinh thần dân chủ,

dân tộc.Ông là nhà văn ác cảm với bọn có tiền, có quyền trong xã hội thực dân.

Ông chuyên tả những cảnh xấu xa bỉ ổi, những cảnh bất công vô lí trong xã hội

nước ta dưới thời Pháp thuộc nhằm phê phán xã hội, đạo dức luân lí.

Đây là cách chọn đề tài đơn giản, gần gủi (đề tài nhỏ) để nói về chủ đề

lớn.

Truyện ngắn Nguyễn Công Hoan đã vạch trần “tính phi logic của cái

bình thường”, sự phi lí trong xã hội Việt Nam thuộc địa phong kiến lúc bấy giờ.

Trong truyện “Báo hiếu: Trả nghĩa mẹ” ông công kích hạng trọc phú ăn ở với

mẹ không ra gì. Tên này gọi mẹ bằng “con vú già”, để vợ đầu độc mẹ chết cho

khuất mắt, rồi “trả nghĩa mẹ” bằng cách làm đám ma thật linh đình để báo hiếu.

Trong truyện “Hai thằng khốn nạn” ông dựng lên một tên trọc phú keo kiệt

khác. Đó là một ông Nghị bỏ ra ba hào mua một thằng bé nhưng vì lưng thằng

bé có nhiều nốt ruồi nên hắn ta đã bớt lại hai xu mà vẫn còn tiếc là đắt quá! Hay

trong truyện “Mất cái ví”, ông đã nhạo báng ông Tham, một tên đểu cáng giả vờ

mất ví để đuổi khéo ông cậu ruột của mình.

Từ những lập luận có căn cứ rõ ràng như trên chúng ta có thể nhận xét

được phần nào về phong cách viết truyện ngắn của nhà văn Nguyễn Công Hoan

thông qua cách chọn đề tài : Ông cho rằng “Đọc một truyện hay, lần nào tôi

cũng thấy một điểm chung mà tôi cho là căn bản, là nó dễ hiểu. Hiểu tác giả

Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 14



định nói cái gì và dễ hiểu vì nó thực”.Từ những vấn đề rõ ràng cụ thể, động cơ

viết của ông rất rõ ràng vì vậy truyện ngắn của ông cũng có hệ thống tư tưởng

chủ đề cụ thể, rõ ràng và gửi gắm những giá trị sâu xa.

2.2 Cốt truyện

Nguyễn Công Hoan xây dựng câu chuyện của mình trên những nghịch lí,

những sự kiện, sự việc, hành động nhân vật đi ngược hẳn với cái bình thường.

Trong truyện “Xuất giá tòng phu”, người chồng đánh đập người vợ xinh đẹp của

mình không phải vì chị không giữ đạo làm vợ mà vì chị muốn giữ chữ trinh với

chồng, không chịu đi làm “quà tết” cho ông chủ của chồng mình. Chồng dạy vợ

đạo tòng phu nhưng thực chất là phản lại đạo tòng phu.

Mỗi truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan là một màn hài kịch, một tình

huống trào phúng. “Tinh thần thể dục” hiện tượng bên ngoài là chăm lo sức

khoẻ và sự giải trí cho nhân dân nhưng thực chất là đem lại tai hoạ cho dân, làm

phiền hà, gây khó khăn làm cho ai ai cũng muốn tránh né. Hay trong “Kép tư

bền” tình huống truyện ở đây chính là anh Tư Bền mặc dù đau đớn, lo buồn cho

cha những vẫn phải pha trò, cười cợt với khán giả để rồi cha anh ra đi trong cô

độc.

Ông thường đẩy mâu thuẫn trào phúng phát triển cao độ để rồi kết thúc

truyện bất ngờ. “Phần kết trong truyện của tôi, - Nguyễn Công Hoan viết, - cũng

như cái hom. Nó bất ngờ với độc giả hệt như miệng hom nhỏ mà kéo được con

cá vào”. Đoạn kết trong truyện Nguyễn Công Hoan rất quan trọng.Chủ đề của

truyện bao giờ tác giả cũng gửi vào câu kết.“Câu kết truyện của tôi là một cái

lờ. Nó thường làm cho độc giả đột ngột, cũng như đến chỗ hẹp, nước chảy

mạnh, thì cá bất thình lình bị đẩy tuột vào hom”. Như trong “Oẳn tà roằn”, tác

giả để Nguyệt lúc đầu khăng khăng mình mang thai với Phong và tỏ ra rất

chung tình “Tôi con nhà trâm anh, anh cũng con nhà thế phiệt, vì một lời giao

ước nên tôi mới quá chiều anh. Tuy tôi chưa là vợ anh, nhưng cũng như là vợ,

nên tôi dốc một lòng chung thuỷ, thì chữ trinh tôi giữ nguyên cho anh”. Bên

cạnh đó, Nguyệt cũng đồng thời khẳng định với Bắc đó là con anh. Thế nhưng,

Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 15



cuối truyện kết thúc rất bất ngờ: “Té ra thằng bé con chàng mà nước da lại đen

như cái cột nhà cháy! Vậy nó không phải là con rồng cháu tiên. Nó là giống

“Oẳn tà roằn” không biết chống gậy”. Nhà văn không hề để lộ một dấu hiệu

thông báo nào cho biết đứa bé không phải là con Phong mà để anh ta tin đến lúc

nhìn toàn bộ hình hài của bé. Sức nặng của tác phẩm cũng như giá trị hiện thực

của truyện là ở đây.

Cốt truyện đột ngột, bất ngờ, đầy kịch tính của truyện ngắn Nguyễn Công

Hoan nhằm lật ngược một cảnh ngộ, một tình huống, vạch mặt trái một chân

dung, phanh phui một mâu thuẫn nội tại. Chân lí được nhận ra thông qua một

tiếng cười kinh ngạc. Trong truyện “Oẳn tà roằn” người ta đều đoán con của

Nguyệt có thể là một đứa bé kháu khỉnh, đẹp đẽ. Nó là con của Phong hoặc của

Bắc. Nhưng thật không ai ngờ nó lại là giống “oẳn tà rroằn” không biết chống

gậy! Người ta kinh ngạc vì không ngờ giữa lí tưởng xã hội thẩm mĩ tiến bộ và

đối tượng bị châm biếm lại có một khoảng cách xa đến như vậy. Độc giả bỗng

nhiên khám phá ra được chân lí và điều đó gợi nên những rung động, khoái cảm

về mặt thẩm mĩ.

2.3 Kết cấu

Truyện ngắn Nguyễn Công Hoan có kết cấu chặt chẽ, được xây dựng dựa

trên sự đối lập giữa các nhân vật và sự cố.

2.3.1 Đối lập giữa các nhân vật

Ở những truyện có chủ đề phê phán xã hội, thường có kết cấu đối lập

giữa hạng nhà giàu quyền thế với hạng người nghèo khó lép vế (“Mất cái ví”,

“Đồng hào có ma”…).

Trong truyện “Mất cái ví” rõ ràng là sự đối lập giữa ông bà Tham với

người cậu nghèo khổ của mình, giữa người giàu có nhưng đểu cáng với người

nghèo mà tự trọng.

Ở những truyện ngắn mang chủ để đạo đức luân lí, quan hệ luyến ái, hôn

nhân gia đình, kết cấu thường dựa trên sự đối lập giữa người già và người trẻ,

giữa nam và nữ (“Báo hiếu: Trả nghĩa cha”, “Báo hiếu: Trả nghĩa mẹ”…).

Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 16



Trong truyện “Báo hiếu: Trả nghĩa mẹ”, nhà văn đã xây dựng nên sự đối

lập về hoàn cảnh, địa vị và tình cảm giữa người mẹ già, quê mùa, nghèo nàn và

người con trai giàu có, lạnh lùng, tàn nhẫn. Chính cách đối xử của người con

đối với mẹ là tiếng cười chua xót cho cái gọi là “trả hiếu” của con người luôn

giương cao ngọn cờ hiếu thảo trước mọi người trong ngày giỗ cha.

2.3.2 Các cặp sự vật, sự việc, hiện tượng đối lập

Thứ nhất là sự đối lập giữa hiện tượng bên ngoài và bản chất bên trong:

“Báo hiếu: Trả nghĩa cha”, “Báo hiếu: Trả nghĩa mẹ”, “Kép tư bền”…

Nguyễn Công Hoan không lên tiếng chỉ trích hay chê bai nhân vật mà

dùng chính sự mâu thuẫn và đối lập trong suy nghĩ, lời nói và hành động để

châm biếm.

Trong “Báo hiếu: Trả nghĩa cha”, “Báo hiếu: Trả nghĩa mẹ” nhân vật

chứa đựng sự đối lập giữa hiện tượng và bản chất là những người con giàu sang

những bất hiếu. Những người con giàu có, có địa vị trong xã hội không ngớt lên

tiếng hô hào khẩu hiếu sống hiếu thảo với thiên hạ nhưng đằng sau những lời

nói hoa mĩ đó lại là hành động xua đuổi hết sức tàn nhẫn, bất hiếu.

Hay trong “Kép Tư Bền”, anh Tư Bền trong lòng hết sức lo lắng, xót

thương cho cha nhưng bề ngoài phải làm trò, cười cợt với khán giả.

Thứ hai là sự đối lập giữa nguyên nhân tầm thường và hậu quả nghiêm

trọng. Trong “Thằng ăn cắp” chỉ vì ăn quỵt một bát bún riêu nhân lúc quá đói

mà tên ăn cắp bị tất cả mọi người xung quanh suy diễn đủ tội ăn cắp như ăn cắp

vàng, tiền và bị đánh đập tàn nhẫn không thể đứng dậy nỗi và cũng không thể

thanh minh cho tội danh mà họ áp đặt lên mình.

Thứ ba là cặp đối lập giữa hy vọng và thất vọng: “Ngựa người, người

ngựa”, “Ngậm cười”…

Trong “Ngựa người, người ngựa”, anh kéo xe gieo bao nhiêu hi vọng thì

lại gặt lấy bấy nhiêu thất vọng. Để mong kiếm bữa gạo ăn tết nhưng cả mấy

ngày xúi quẩy chẳng có người khách nào. Một hôm tưởng là có khách đi mà lại

đi rất nhiều giờ, những tưởng có tiền để ăn bát phở tái, mua bánh ga tô cho con

Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 17



và đưa tiền cho vợ cho gia đình hạnh phúc thì lại là một người khách có số phận

chẳng hơn gì anh khiến anh phải khổ vì cô ả. Đến tia hi vọng cuối cùng khi anh

tin cô ả vào nhà săm kiếm được khách để trả tiền cho mình thì lại thất vọng não

nề khi cô ta đã bỏ đi.

Thứ tư là cặp đối lập giữa phúc và hoạ: “Được chuyến khách”…

“Được chuyến khách” lại vẽ lên một bức tranh sinh động về cuộc đời lam

lũ và tư tưởng về cuộc sống của một anh kéo xe. Anh kéo xe khổ cực quá nên

sinh ra ốm nhưng anh vẫn cho rằng như thế này đã là may mắn hơn bao anh em

khác. Trong cơn ốm đau như vậy nhưng thấy sắp có phiên chợ to trên Bách thú,

thầm nghĩ bờ Hồ sẽ đông khách lắm tất nhiên sẽ kiếm được kha khá nên anh

quyết đi kéo xe. Thế nhưng chính cái vận may đó lại làm bệnh anh thêm nặng

đến nỗi anh thổ huyết. Trong lúc hoang mang vì thấy máu, tiếng gọi xe của một

cô gái tân thời lại làm anh lo nghĩ. Bởi lẽ, nếu kéo xe thì sức anh có chịu nổi

chăng nhưng bỏ qua cơ hội này thì sợ rằng không có lần sâu nên anh vẫn quyết

định tranh lấy vị khách này. Phúc và hoạ đến với anh kéo xe chỉ trong chớp mắt,

song xét đến cùng cái được gọi là phúc đó chỉ mang đến cho anh tai hoạ mà thôi

khiến anh sớm ngã quỵ.

Thông qua việc tổ chức văn bản với những cặp đối lập, nhà văn đã thể

hiện sâu sắc bức tranh hiện thực cuộc sống nông thôn Việt Nam trước cách

mạng tháng Tám trong sâu thẳm bản chất cội nguồn của nó. Nhờ thế mà giá trị

phê phán xã hội càng sâu cay hơn.

2.4 Nghệ thuật xây dựng nhân vật

- Nhân vật trong sáng tác của Nguyễn Công Hoan hầu như đều có một

ngoại hình xấu xí. Điều này trở thành thói quen, ý thức thẩm mỹ trong ông."Tôi

vẽ người xấu nhạy hơn người tốt. Bởi vì tôi vốn bi quan nên nhìn mọi vật bằng

con mắt hoài nghi, chỉ thấy phía xấu. Phía xấu dễ nhập tâm hơn phía tốt”.

+ Thông qua một số bức chân dung nhân vật người nghèo ta thấy Nguyễn

Công Hoan miêu tả khắc hoạ những kẻ nghèo khổ khốn cùng ấy như đồ vật, vật



Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 18



hoá một cách tỉ mỉ từng chi tiết nhỏ cốt là để cho người đọc thấy được trạng thái

thảm hại vốn có của nó.

+ Qua hình hài gớm ghiếc của những nhân vật, nhà văn đã vạch trần sự

thối tha của một xã hội phi nhân tính. Những hình nhân đồ vật kia chỉ là nạn

nhân của sự vô lương tâm, thói đạo đức giả. Hơn thế nữa đằng sau của sự miêu

tả tỷ mỷ ấy người ta còn thấy cả một lòng căm thù, sự ghê tởm của một xã hội

đầy rẫy sự tàn bạo, thối nát làm cho con người không còn là người nữa.Miêu tả

tưởng chừng một cách khách quan đứng ngoài cuộc để nhìn vào với một thái độ

khinh miệt thực ra là cả một tấm lòng nhân đạo, thiết tha, của Nguyễn Công

Hoan.

- Không chỉ nhìn thấy những kẻ nghèo khổ xấu xí vì đói kém, vì sự bóc

lột tàn tạ cả về thể xác lẫn tinh thần, Nguyễn Công Hoan còn nhìn thấy được sự

xấu xí, kỳ dị, ở những hạng người giàu có mà bất nhân, đểu cáng. Ở đây ngoại

hình và tính cách nhân vật thường thống nhất nhau.Nghĩa là đối với loại nhân

vật này, xấu về ngoại hình tức là xấu về tính cách, bản chất.

- Tả người Nguyễn Công Hoan thường đặc biệt chú ý tới khuôn mặt mà

theo Bônđơle “Bộ mặt xấu là bộ mặt thiếu sự hài hoà, bệnh hoạn, thiếu hưng

phấn sáng sủa, thiếu sự phong phú nội tâm”.

Hãy xem nhà văn tả cái mặt của bà lớn: “Hình như trời đã đặt một cái

khuôn riêng để đúc nặn các người làm bà lớn. Nên chăng mấy chốc, bà phủ đã

được đúng kiểu mẫu, chỉ riêng bộ mặt cũng đã long trọng.Người ta tương chiếc

bánh dầy đám cưới, ở giữa đặt một quả chuối ngự, và ngay đầu quả chuối, nằm

dài hai múi cà chua”.(Đàn bà là giống yếu).

- Không phải ngẫu nhiên Nguyễn Công Hoan tả bọn quan lại, bọn tư sản,

địa chủ, cường hào... đều nhất loạt to béo, béo đến chảy mỡ, đến phát phì ra như

vậy. Đây là cách giải thích của Nguyễn Công Hoan về lý do béo của chúng:

“Tôi cực lực công kích sách vệ sinh đã dạy ta ăn uống phải sạch sẽ, nếu ta muốn

được khoẻ mạnh, béo tốt. Thuyết ấy sai! Trăm lần sai! Nghìn lần sai! Vì tôi thấy

sự thực ở đời này bao nhiêu những anh béo khoẻ đều là những anh thích ăn bẩn

Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 19



cả” (Đồng hào có ma). Ở tầng lớp quan lại, tư sản, địa chủ, cường hào mà

Nguyễn Công Hoan gọi chung là bọn nhà giàu ấy không chỉ diễn trò “ăn bẩn”

mà còn diễn trò “ăn cắp”, “ăn cướp”. Đó cũng là đề tài trở đi, trở lại trong

những truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan.Có lẽ xoay quanh những vụ trộm

cắp, nhà văn dễ tìm ra những tình tiết ly kỳ và có dịp vạch trần bản chất đểu

cáng, giả dối của chúng.

Song có cả những nhân vật vì nghèo khổ, gầy, đói quá do không có gì mà

ăn nên cũng phải diễn trò ăn cắp, ăn xin.

Trong sự đối lập kẻ giàu, người nghèo ấy cùng diễn ra trò, dĩ nhiên nhà

văn đứng về phía người nghèo, bênh vực họ.

Ví dụ: Ở những truyện ngắn: “Thằng ăn cướp”, “Bữa no... đòn”, “Thế

cho nó chừa”...

- Khắc họa tính cách: Thế giới nhân vật của Nguyễn Công Hoan bao gồm

những hạng người quen thuộc với hai môi trường sống : Cửa quan ở các phủ

huyện, thành thị. Có lẽ do ấn tượng tuổi thơ mà tạo nên thế giới nhân vật ở hai

môi trường sống này. Vì vậy, với các nhân vật ông quan bà quan, hương lý,

chức dịch chiếm tỷ lệ lớn trong các truyện ngắn của nhà văn.Với các nhân vật

này, ông chỉ cần phác qua một vài nét là tính cách hiện lên sinh động.Nhân vật

của ông, chủ yếu là nhân vật phản diện thường có những nét tính cách sau. Bọn

đàn ông nhà giàu, quyền lực : tham, ác, đê tiện, đểu cáng, trắng trợn ; bọn đà

bà : dâm đãng và xảo quyệt. Tất nhiên các nét tính cách trên tùy nhân vật mà

đậm nhạt khác nhau. “Đồng hào có ma” nổi bật là tham lam, đê tiện; Thịt người

chết nổi bật là bỉ ổi, độc ác ; “Mất cái ví”, “Xuất giá tòng phu” nổi bật là đểu

giả, đê tiện;…trình sáng tác tiểu thuyết trước cách mạng đến sau cách mạng của

Nguyễn Công Hoan và dừng lại lâu hơn ở “Bước đường cùng”. Nguyễn Hoành

Khung đã phát hiện phân tích và lý giải rất nhiều những vấn đề thuộc về nội

dung cũng như nghệ thuật đầy sức thuyết phục. Đặc biệt ở phương diện nghệ

thuật tác giả đã có những ý kiến sắc sảo chỉ ra những ưu nhược điểm về nhân

vật Bước đường cùng: “đã xây dựng thành công hai nhân vật chính Nghị Lại và

Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 20



Pha. Do cái nhìn xã hội tiến bộ gần với quan điểm giai cấp nhà văn đã thể hiện

khá sâu sắc bản chất giai cấp bọn địa chủ và số phận người nông dân lao động.

2.5 Giọng điệu, ngôn ngữ

2.5.1. Trong sáng, giản dị có tính chất bình dân. Văn chương Nguyễn Công

Hoan trong sáng phát huy khả năng diễn đạt của tiếng nói dân tộc

- Ngôn ngữ một bà nhà quê : “Thưa thầy, từ đây lên huyện những chín

cây-lô-mếch, sợ nhà đi nắng thì cảm, rồi phải lại thì oan gia…” (Tinh thần

thể dục).

Ngôn ngữ lính tráng : “Nói nôm na, chú Ván-cách cũng muốn chim chị

Tam đáo để. Có bận chú định ngồi trong mành mành, ví chị Tam một câu rõ

hay. Giá chú biết làm thơ, làm văn thì hẳn đã nghĩ được một bài trường

thiên rõ dài để tặng ! Khốn nhưng chú chỉ quen thói bóp ngực lần lưng dân,

cho nên chỉ học mốt chim gái của bạn đồng nghiệp, thẳng như nòng súng, là

giữ nón, chắn đường, hoặc nắm cổ tay mà bắt nói một câu :

Van nhà, nhà buông em ra ! (Thật là phúc)

Ngôn ngữ chị vú, con sen: “Lậy ông bà, chúng con có biết cái ví

tiền của ông mặt ngang mũi dọc thế nào, thì chúng con cứ chết một đời cha

ba đời con!” (Mất cái ví).

Ngôn ngữ bà bán bún riêu: “Ba mươi sáu cái nõn nường! Mỗi bát mấy

đồng xu của người ta đây! Thôi đi! Dơ!...” (Thằng ăn cắp).

Ngôn ngữ kẻ ăn mày: “Giàu hai con mắt, đói hai bàn tay, con kêu

van cửa ông cửa bà thí bỏ cho con bát cháo lưng hồ...” (Cái vốn sinh nhai).

2.5.2. Ngôn ngữ thân mật, suồng sã

Bakthin: “Tất cả những gì nực cười đều gần gũi... Tiếng cười có một sức

mạnh tuyệt vời kéo đối tượng lại gần, tiếng cười lôi đối tượng vào khu vực

tiếp xúc thân mật đến thô bạo, ở đó có thể suồng sã sờ mó từ khắp phía...”.

- Văn của Nguyễn Công Hoan không là thứ văn đạo mạo, mà là văn lột trần

tất cả tôn ti trật tự xã hội, không chừa một ai. Trong Bữa no... đòn:

Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 21



“Chẳng ai thương nó cả.Nó cũng là người. Duy chỉ khác mọi người là chẳng

may nó bị tạo hóa ruồng bỏ, cho nên đói khát, phải ăn cắp giấm giúi để nuôi

thân. Cái ấy cũng khác hẳn với người thường. Họ thừa, họ cứ đường hoàng ăn

cắp”.

- Văn trần thuật của Nguyễn Công Hoan nhìn chung là những lời

trò chuyện giữa tác giả, nhân vật và độc giả như những kẻ bằng vai phải lứa

cùng đùa cợt bông phèng với nhau. “Một loạt truyện ngắn của ông viết vừa

rồi về quan trưởng tôi có đọc hết. Tôi nhận thấy có truyện ông đã bịa thêm

nhiều...” (Tôi tự tử). “Vì mới chết lần này là lần đầu, nên anh Xích chưa

có lịch duyệt về khoản ấy. Thực vậy, nếu chết ở tỉnh, thì ai láu nên

chọn vào đêm thứ sáu. Như thế, vợ con có vừa vặn thì giờ để cáo phó lên

báo. Và chủ nhật, cất đám, có đủ các cụ, các quan, các ông, các bà, thân

bằng cố hãu đi đưa đông. Ở nhà quê, nếu chết vì tai nạn, người khôn ngoan

bao giờ cũng tránh những ngày chủ nhật hoặc ngày lễ, thì sự khám xét, tống

táng mới mong chóng được. Nhưng khốn nỗi, xưa nay, không ai chết lần thứ

hai để được bài học kinh nghiệm về cách chết. Vì vậy, vẫn có nhiều người

chết một cách ngờ nghệch” (Thịt người chết). “Dạy học là một nghề khó nhọc.

Dạy lớp Đồng ấu lại khó nhọc gấp mười. Trẻ con phần nhiều đãng trí, hay

quên, có khi tay cầm quản bút, nhưng lại mách thầy là anh nào ăn cắp. Có

khi lọ mực móc dây vào ngón tay, nhưng lúc hứng, cứ như thế, đưa cả lên đầu

mà gãi! Lại có đứa thò lò mũi xanh. Có đứa mải chơi, đi “mô tô” ra quần lúc

nào không biết. Quần áo thì bẩn thỉu, hôi thối, đất cát, mồ hôi bê bết nhễ

nhại, cáu ghét tầng tầng. Trong lớp thì hơi người tanh nồng lên. Không

trách người Tây gọi lớp ấy là Ăng-phăng-tanh cũng phải” (Thầy cáu).

2.5.3 Ngôn ngữ giễu nhại

Có giọng giễu nhại. Bằng biện pháp giễu nhại, tác giả hạ bệ tất cả những gì

gọi là nghiêm trang, nghiêm túc; biến chúng thành trò cười với hình thức mô

phỏng (hí phỏng) một cách hài hước lời nói, giọng điệu của những nhân vật

nào đấy, hoặc phong cách ngôn ngữ của một tầng lớp xã hội nào đấy. Tả cái

Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 22



áo rách của thằng ăn cắp: “Cái áo dài vải Tây nay chỉ còn giữ được màu nước

dưa, thì ở lưng, vai, tay, ngực bướp ra, mà năm khuy thì về hưu trí. Mỗi

chỗ rách là kỉ niệm một trận đòn mê tơi...”. Tả con chó sủa: “Tiên sinh xứ

tự do ngôn luận oang oang... cứ diễn thuyết ràm rộ, hô hào dữ dội đến nỗi

cả nhà mất ngủ”.

2.5.4. Chơi chữ

Chơi chữ trong cách đặt tên truyện. Hai thằng khốn nạn: Một người

khốn nạn về vật chất (nghèo khổ) và một người khốn nạn về tinh thần, về

cách sống (nhà giàu). Thế là mợ nó đi Tây: “đi Tây” vừa chỉ người Việt Nam

sang du học bên Tây vừa chỉ sự ra đi hẳn, cắt đứt hẳn. Xuất giá tòng phu:

Dùng ngôn ngữ đạo lý để chỉ chuyện vô đạo: Tòng phu không phải là thủy

chung với chồng mà theo mệnh lệnh chồng đi ngủ với quan trên.

Chơi chữ trong văn trần thuật: Tôi cực lực công kích sách vệ sinh

đã dạy người ta ăn uống phải sạch sẽ, nếu ta muốn được khỏe mạnh béo tốt.

Thuyết ấy sai. Trăm lần sai, nghìn lần sai vì tôi thấy sự thực ở đời, bao

nhiêu những anh béo khỏe, đều là những anh thích ăn bẩn cả...” (Đồng hào có

ma). Miêu tả cách ghẹo gái có tính chất lính tráng của một viên cơ. Lão

khám một mụ buôn thuốc phiện lậu, thấy có mấy đồng trinh: “-À, con này gớm

thật, mày vẫn còn trinh à?”.

2.6. Nghệ thuật trần thuật

2.6.1. Trần thuật theo ngôi kể

Mỗi truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan, ông sử dụng lối trần thuật theo

ngôi kể thứ ba – người kể chuyện giấu mình nhưng điểm nhìn và lời kể theo

giọng điệu của nhân vật. Trong mỗi truyện đều sử dụng ngôn ngữ giản dị, có

tính chất bình dân và mang tính trào phúng lột cả được hoàn cản của nhân vật

cũng như nết xấu của con người thay đổi về bản chất. Với “Ngựa người người

ngựa” người kể chuyện toàn tri, biết hết hoàn cảnh của a phu xe, biết được suy

nghĩ của anh về gia đình, về chuyện áo cơm, những trăn trở trong tối ba mươi

tết: “Anh ấy chạy vội lại phía có người gọi”, “Anh xe mới nghĩ mười lăm phút

Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 23



nữa mình sẽ có sáu hào”. Cách trao lời kể cho người dấu mặt có thể bộc lộ

được suy nghĩ và những bình luận, đánh giá của cá nhân vào tác phẩm: “Phải

đòn trận này thì nó cạch đến già! Nhưng đáng kiếp hắn lắm! Ai thương? Ai bảo

mới nứt mắt ra đã đi ăn cắp” (Thằng ăn cắp), sử dụng đại từ thay thế “Nó” cho

thằng ăn cắp, những hành động rượt đuổi bắt nó như muốn nói lên cái xã hội đã

làm con người cũng phải lọt vào “bước đường cùng” không lối thoát. Trong

“Răng con chó của nhà tư sản” tác giả cũng dùng lối kể chuyện giấu mặt toàn

tri kể lại câu chuyện con chó nhà tư sản còn sướng hơn cả người ăn mày nữa,

trong cảnh nghèo đói con người phải giành giật miếng ăn với cả súc vật mà

không cần nghĩ đến thân phận nữa: “giá con chó biết tiếng người…khuất bóng

ở cạnh tường”. Nội dung được phản ánh trong tuyện ngắn của ông rất chân thực

và lột tả được những cảnh đời bất hạnh, nghèo khổ phải làm thuê làm mướn

suốt đợi, chỉ biết “Dạ” và làm theo (Thanh! Dạ!), qua đó tác giả bộc lộ được

tình cảm và tấm lòng thương yêu đối với những kiếp người như vậy: “tội

nghiệp con bé, khi nó về…vì vừa làm tròn một việc mà không phải mắng” .

Những dẫn chứng ấy cũng giúp chúng ta nhận ra được phần nào phong cách

trao cách kể chuyện của Nguyễn Công Hoan nhằm thoát ra được tinh thần nhân

đạo và thể hiện tình cảm đối với những con người nhỏ bé trong xã hội, không

được coi trọng danh dự và chính cái hoàn cảnh phải mua vui cho thiên hạ mà

không dám nghĩ đến việc riêng (Kép Tư Bền), điều kiện xã hội làm cho con

người cũng thay đổi theo hướng tiêu cực và trở thành những phần tử xấu trong

xã hội ấy.

Cũng có khi tác giả Nguyễn Công Hoan sử dụng lối kể chuyện ở ngôi thứ

nhất trong “Thế là mợ nó đi tây” xưng “tôi” nhằm kể lại những câu chuyện diễn

ra xung quanh mình một cách chân thật, độc giả khi tiếp xúc sẽ tường tận được

những sự kiện của chính mình, biết được hoàn cảnh mình đang sống và những

việc mình làm. Nhà văn xưng “tôi” hoặc cho “tôi” xuất hiện là để phá vỡ

khoảng cách trần thuật giữa chủ thể trần thuật với các sự kiện được trần thuật.

“Tôi” là nhân vật chính, tự kể lại chuyện mình, chiếm vị trí trung tâm, chính vì

Phong cách truyện ngắn Nguyễn Công HoanPage 24