Vai trò của môi trường đối với con người

Tài nguyên

Dầu thô



Năm

1950



1960



1970



1980



1990



1994



518



1049



2281



2976



2963



2953



180



442



989



1459



2005



2128



884



1271



1359



1708



2109



2083



(106 tấn)

Khí thiên nhiên

(106 tấn)

Than đá

(106 tấn)

Nguồn: “Tín hiệu sống còn” – 1995 – Viện Tầm nhìn thế giới

NXB Khoa học kỹ thuật

Với đà tăng hàng năm về nhu cầu nhiên liệu và nguyên liệu của thế giới, các ước

tính đã phỏng đoán nhiều loại khoáng sản sẽ cạn kiệt vào thế kỷ tới, nếu nhân loại

không tìm được các nguồn cung cấp và nguyên liệu thay thế khác.

4.2 Môi trường với chức năng là nơi chứa phế thải

Trong mọi hoạt động của con người từ quá trình khai thác tài nguyên cho sản xuất

chế biến tạo ra sản phẩm, đến quá trình lưu thông và tiêu dùng đều có phế thải.

Phế thải bao gồm nhiều dạng, nhưng chủ yếu chúng được tồn tại ở ba dạng là phế

thải dạng khí, dạng rắn, dạng lỏng. Ngoài ra còn có các dạng khác như nhiệt, tiếng

ồn, hóa chất nguyên tử, phân tử, hợp chất... Và tất cả các phế thải đều đưa vào môi

trường.

Trong xã hội chưa công nghiệp hoá, mật độ dân số thấp, các phế thải thường được

tái sử dụng. Thí dụ các chất bài tiết được dùng làm phân bón, các phế thải từ nông

sản, lâm sản được dùng làm thức ăn cho gia súc, nhiên liệu. Những cái không thể

tái sử dụng, tái chế thường được phân huỷ tự nhiên bởi các sinh vật và vi sinh vật,

sau một thời gian ngắn để trở lại thành những hợp chất hoặc nguyên tố dùng làm

nguyên liệu cho các quá trình sản xuất mới.

Trong xã hội công nghiệp hoá, mật độ dân số cao, lượng phế thải thường rất lớn,

không đủ nơi chứa đựng, quá trình tự phân huỷ không theo kịp so với lượng chất

thải tạo ra. Hay người ta thường gọi lượng chất thải vượt quá mức chịu tải của môi

trường. Đây là nguyên nhân cơ bản gây ra những biến đổi về môi trường.

Bảng 1.2: Mức thải Các bon, Lưu huỳnh và Ni tơ đã từ năm 1950 đến năm

http://www.ebook.edu.vn



24



1994.



Tài nguyên



Năm

1950



1960



1970



1980



1990



1994



1620



2543



4006



5172



5941



5925



Ni tơ (106 tấn)



6,8



11,8



18,1



22,3



26,3



26,5



Lưu huỳnh (106 tấn)



30,1



46,2



57,0



62,9



68,7



68,7



42



150



640



880



820



295



Các bon (106 tấn)



CFC (103 tấn)



Nguồn: “Tín hiệu sống còn” - 1995 - Viện Tầm nhìn thế giới

NXB Khoa học kỹ thuật

4.3 Môi trường với chức năng là không gian sống và cung cấp các dịch vụ cảnh

quan

Con người chỉ có thể tồn tại và phát triển trong không gian môi trường, môi trường

là nơi duy nhất cho con người được hưởng các cảnh đẹp thiên nhiên, thư thái về

tinh thần, thoả mãn các nhu cầu tâm lý.

Không gian môi trường mà con người tồn tại trải qua hàng tỷ năm nay không hề

thay đổi về độ lớn, có nghĩa không gian môi trường là hữu hạn. Trong khi đó dân

số loài người trên trái đất đã và đang tăng lên theo cấp số nhân. Như vậy vô hình

chung không gian môi trường mỗi người được hưởng sẽ giảm xuống và chất lượng

suy giảm nhanh chóng. Sự thoả mãn các nhu cầu dịch vụ của con người cũng giảm

theo dần.

Bảng 1.3: Dân số thế giới và diện tích trên đầu người qua các năm

Năm



-106



Dân

số 0,125

6

(10 người)



-105



-104



0



1650



1840



1930



1994



2010



1,0



5,0



200



545



1000



2000



5000



7000



3000



75



27,55 15



7,5



3,0



1,88



Diện tích 120.000 15000

(ha/người)



Nguồn: Cơ sở khoa học môi trường –1995 - Lê Thạc Cán

Với đà tăng dân số như hiện nay thì dân số thế giới sẽ đạt 8 tỷ vào năm 2020. Dân

số tăng nhanh là thách thức to lớn, nó kéo theo nhiều vấn đề môi trường phức tạp.



http://www.ebook.edu.vn



25



5. Quan hệ tương tác giữa kinh tế và môi trường

Mối quan hệ tương tác giữa kinh tế và môi trường là một biểu hiện cụ thể của mối

quan hệ tương tác rộng lớn hơn, bao trùm hơn, thường xuyên hơn và xuyên suốt

mọi thời đại kể từ khi xuất hiện xã hội con người trên hành tinh chúng ta. Đó là mối

quan hệ tương tác giữa con người, xã hội và tự nhiên. Mối quan hệ tương tác đó là

một trong những hiện tượng chủ yếu của lịch sử thế giới vật chất của hành tinh Trái

đất, là hiện tượng có ý nghĩa vô cùng vĩ đại, mang tính vũ trụ mà những kết quả

cuối cùng của nó chúng ta còn chưa thể nào nhìn thấy và tiên đoán được. Hiện

tượng này đã từng được các thế hệ tiền bối nghiên cứu, đang được thế hệ đương đại

nghiên cứu nhiều và sẽ được các thế hệ tương lai nghiên cứu sâu hơn để hiểu biết

thấu đáo hơn. Vấn đề này sẽ tồn tại mãi mãi, không bao giờ kết thúc, bởi vì chúng

ta chỉ tiệm cận đến chân lý mà thôi.

Mối quan hệ tương tác giữa con người, xã hội và tự nhiên là đề tài nghiên cứu của

hàng loạt khoa học: triết học, lịch sử, địa lý, địa chất, sinh học, kinh tế học, kinh tế

chính trị và rất nhiều khoa học khác. Có thể nói rằng, đây là một trong những đề tài

đa diện và đa chiều nhất của khoa học hiện đại. Về mặt triết học, đề tài này đã được

các nhà kinh điển của chủ nghĩa Mác - Lênin đặt ra nghiên cứu. Và mặc dù cho đến

nay đã trải qua nhiều giai đoạn lịch sử, song những tiền đề, những giải pháp có tính

nguyên tắc cho vấn đề cực kỳ rộng lớn và phức tạp này của các nhà kinh tế của chủ

nghĩa Mác - Lênin vẫn giữ nguyên giá trị khoa học và thực tiễn. Sự phát triển

nhanh chóng của xã hội, của cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại, quá trình

quốc tế hoá kinh tế và đời sống xã hội, v.v… đã đem lại rất nhiều mới lạ cho mối

quan hệ tương tác giữa con người , xã hội và tự nhiên. Điều đó, tất yếu dẫn đến

việc xem xét lại vấn đề này ở một trình độ khoa học, kỹ thuật và công nghệ cao

hơn, cập nhật hơn nhằm làm phong phú thêm những nguyên tắc, nguyên lý khoa

học mới bằng những hiểu biết sâu sắc hơn, những ý tưởng táo bạo và thú vị hơn.

ở đây, chúng ta không cần thiết phải phân tích toàn bộ các khía cạnh của vấn đề

quan hệ tương tác giữa con người, xã hội và tự nhiên, mà chỉ dừng lại ở sự phân

tích mối quan hệ tương tác kinh tế và môi trường - phần cốt lõi nhất của mối quan

hệ tương tác rộng lớn và phức tạp nêu trên.

Hệ thống môi trường bao gồm các thành phần môi trường với chức năng cơ bản là

nguồn cung cấp tài nguyên cho con người, là nơi chứa đựng phế thải, là không gian

sống cho con người. Các khả năng này của hệ thống môi trường là hữu hạn. Hệ

thống kinh tế luôn luôn diễn ra các quá trình khai thác tài nguyên (R-Resourse), chế

biến nguyên liệu (P-Production), và phân phối để tiêu dùng. (C-Consumer).

Như vậy hoạt động của hệ thống kinh tế tuân theo chu trình sau:

R



p



c



http://www.ebook.edu.vn



26



Tài nguyên (R) được con người khai thác từ môi trường như khoáng sản, dầu mỏ,

than, gỗ củi… như vậy tài nguyên là nguyên liệu và năng lượng đầu vào cho hệ

thống kinh tế.

Tài nguyên sau khi khai thác được chế biến thành các sản phẩm phù hợp với mục

tiêu của con người, quá trình này được gọi là quá trình sản xuất (P).

Các sản phẩm sẽ được phân phối để tiêu dùng (C). Trong quá trình chuyển đổi

năng lượng này đều kèm theo các chất thải vào môi trường. Các chất thải từ quá

trình khai thác (WR), đó là các dạng tài nguyên khai thác nhưng không được đưa

vào hệ thống kinh tế.

Các chất thải từ quá trình sản xuất, chế biến tài nguyên (WP), là không tránh khỏi vì

trên thực tế chưa có công nghệ chế biến nào đạt hiệu suất sử dụng nguyên liệu

100%.

Các chất thải từ quá trình tiêu dùng các sản phẩm (WC), chất thải bao gồm các dạng

lỏng, khí và rắn.

R

WR



p



c



Wp



Wc



Tổng lượng thải từ hệ thống kinh tế sẽ là W

W = WR + WP + WC



Hoạt động của hệ thống kinh tế tuân theo định luật thứ nhất nhiệt động học, đó là

năng lượng và vật chất không mất đi và không tự sinh ra, chỉ chuyển từ dạng này

sang dạng khác. Cũng chính từ quy luật đó cho thấy tài nguyên mà con người khai

thác càng nhiều thì chất thải càng tăng.

Trên cơ sở phân tích đó cho chúng ta nhận xét về mối quan hệ giữa môi trường và

phát triển kinh tế. Hệ thống kinh tế lấy tài nguyên (R) từ hệ thống môi trường càng

nhiều thì chất thải (W) từ hệ thống kinh tế đưa vào môi trường càng lớn.

R = W = WR + WP + WC

Tóm lại chức năng cơ bản của bất kỳ một hệ thống kinh tế nào như sản xuất, phân

phối và tiêu thụ cũng đều diễn ra trong lòng thế giới tự nhiên bao quanh. Thế giới

tự nhiên đóng vai trò cung cấp nguyên liệu và năng lượng. Không có nguyên liệu

và năng lượng thì không thể có sản xuất và tiêu thụ. Do đó, hệ thống kinh tế tác

động lên thế giới tự nhiên trước hết thông qua việc khai thác và sử dụng nguồn

nguyên liệu và năng lượng sẵn có trong tự nhiên. Mặt khác, các hoạt động sản xuất

http://www.ebook.edu.vn



27