Tài liệu tham khảo chính

19. Trần Đức Viên, Phạm Văn Phê, 1998. Sinh thái học NN. NXB Giáo dục.

Hà Nội.

20. Trần Kiên, Phan Nguyên Hồng, 1990. Sinh thái học đại cơng. NXB Giáo

dục. Hà Nội.

21. Vũ Trung Tạng, 2000. Sinh thái học cơ bản. NXB Giáo dục. Hà Nội

22. IUCN-UNEP-WWF 1991. Cứu lấy Trái đất: Chiến lợc cho cuộc sống bền

vững (bản dịch của Trung tâm Tài nguyên - Môi trờng). NXB KHKT. Hà

Nội.

23. Viện Kinh tế - Sinh thái, 1994. Nông nghiệp sạch. NXB NN. Hà Nội.

24. Viện KHKT NN Việt Nam, 1988. Nông nghiệp sinh thái. NXB NN. Hà Nội.

25. Viện Sử học, 1977. Nông thôn Việt Nam trong lịch sử (tập I). NXB KHXH.

Hà Nội.

26. Watt K., 1976. Sinh thái học và việc quản lí nguồn lợi thiên nhiên (viết

theo quan điểm toán học; bản dịch của Phan Thế Việt). NXB KHKT. Hà

Nội.

Tiếng Anh

1. Aran Patanothai, Tran Duc Vien, Le Thanh Tam, and Phan Minh Nguyet,

1993. Sustainability: Nutrient flows and Soils. In Too many people too

little land. Occasional paper No 15. (Eds. Le Trong Cuc and A. Terry

Rambo). ENV - EWC. USA. P. 147-164.

2. Conway G.R., 1985. Agricultural Ecology and Farming systems research.

Australian Council for Agricultural research.

3. Conway G.R.,1986. Agroecology analysis for research and development.

Winrock International Institute for Agricultural Development. Bangkok.

4. Cox G.W.Atkins M.D., 1979. Agricultural ecology. W.H.Freeman. San

Francisco.

5. Deanna Donovan, A. Terry Rambo, Jeff Fox, Le Trong Cuc, and Tran Duc

Vien, 1997. Development trends in Vietnams Northern mountain region.

Political Publishing House. Hanoi.

6. Eldon D. Enger, Bradley F. Smith, 2000. Environmental science - A study

of interrelationships. McGraw-Hill Publishing House.

7. FAO, 1989. Farming

application. Rome.



systems



development:



Concepts,



methods,



8. Fresco, L., 1986. Cassava in shifting cultivation. A system approach to

agricultural technology development in Africa. Royal Tropical Institute,

the Neitherland.

9. Huizing H., 1990. Introduction to agroecology. International Institute for

Aerospace Survey and Earth Science (ITC), Enschede, the Netherland.

10. KKU, 1991. The human ecology of rural resources management in

Northeast Thailand. Khonkaen.

206



11. Le Trong Cuc, A.Terry Rambo, Keith Fahrney, Tran Duc Vien, Jeff Romm,

and Dang Thi Sy (Eds.), 1996. Red Books, Green Hills. The Impact of

Ecolomic Reform on Restoration Ecology in the Midlands of Northern

Vietnam. CRES/SUAN/EWC/UCB. Printed in the USA.

12. Le Trong Cuc, Kathleen Gillogly and A.T.Rambo (Eds.), 1990.

Agroecosystems of the midlands of Northern Vietnam. Occasional paper

No.12 of the East-West Environment and policy Institute.

13. Le Trong Cuc, Tran Duc Vien, 1993. An overview of the Red River Delta

Environment. In Too many people too little land. Occasional paper No 15.

ENV - EWC. USA . (Eds. Le Trong Cuc and A. Terry Rambo). P. 1-10.

14. Miguel A. Altieri, 1995. Agroecology: The science of Sustainable

Agriculture. Second Edition. Westview Press.

15. Miguel A. Altieri,1990. Agroecology: The scientific basis of alternative

agriculture. Wageningen Agricultural University Press.

16. Odum E. P, 1983. Basic Ecology. Sunder collegde Publishing.

17. Peter Timmer, 1991. Agriculrural and the State: Growth, Employment,

and Poverty in Developing Countries. Cornell University Press.

18. Rambo A.T., 1983. Conceptual approaches to human ecology. EAPI,

EWC. USA.

19. Rambo A.T., Percy E.S.(Eds.),1984. An introduction to human ecology

research on agricultural systems in Southeast Asia. EWC, UPLB,

LosBanos.

20. Rambo A.T.,1991. The human ecology of rural resource management in

Northern Thailand. Farming systems research project. KKU.

21. Revelle P., Revelle C., 1984. The Environment - Issues and choices for

society. Willard Grant Press.

22. Robert A. Wallace, Jack L. King, Gerald P. Sanders, 1986. Biology the

Science of Life. Scott, Foresman and Company.

23. SANE, 1995. An Agroecology reader for Asia. UNDP Sponsored ProgramINT/93/201. California.

24. Thomas C. Emmel, 1973. An introduction to Ecology and population

ecology. W.W. Norton&Company INC.

25. Tivy J., 1990. Agricultural Ecology. Longman Group Publisinh House.

26. Tran Duc Vien, 1991. The fabacea in the maintenance and enhancement

of the sustainable production capacity of land. In National seminar on

setting priorities for research in the land use continuum in Vietnam.

IIED/SIDA/FSI. P. 218-224.

27. Tran Duc Vien, 1996. Soil erosion and nutrient balance from swidden

fields: A case study in Northern Vietnam. CSEAS, Kyoto University. Japan.

28. World Bank Technical paper No.180, 1992. Trends in agricultural

diversification. Washington D.C.



207



Mục lục



Mở đầu ............................................................................................................ 4

Phần I Lý thuyết

Chơng 1. Khái niệm chung về Sinh thái học................................... 4

1. Lợc sử môn học và Khái niệm về Sinh thái học ................................................... 5

2. Cấu trúc Sinh thái học................................................................................................ 7

3. Qui luật tác động số lợng của các nhân tố sinh thái ............................................ 8

3.1.

Khái niệm chung ........................................................................................8

3.2.

Định luật lợng tối thiểu ..........................................................................10

3.3.

Qui luật về giới hạn sinh thái (hay định luật về sự chống chịu)...............11

3.4.

Sự bù của các yếu tố và kiểu hình sinh thái .............................................11

1.1.

Quy luật tác động tổng hợp của các nhân tố sinh thái .............................12

3.6.

Quy luật tác động không đồng đều của nhân tố sinh thái lên cơ thể .......12

3.7.

Các chỉ thị Sinh thái học ..........................................................................12

4. ảnh hởng của nhân tố vô sinh lên cơ thể sinh vật và sự thích nghi ....................

của chúng.................................................................................................................... 13

4.1.

Nhiệt độ....................................................................................................13

4.2.

Nớc .........................................................................................................14

4.3.

ảnh hởng tổng hợp của nhiệt độ và độ ẩm đến sinh vật ........................15

4.4.

ánh sáng ..................................................................................................16

4.5.

Không khí.................................................................................................18

4.6.

Đất............................................................................................................19

5. Mối quan hệ giữa con ngời và môi trờng .......................................................... 20

6. ý nghĩa của Sinh thái học trong đời sống và sản xuất NN ................................. 20

Chơng 2. Quần thể sinh vật ............................................................... 24

1. Khái niệm và phân loại quần thể sinh vật............................................................. 25

1.1.

Khái niệm.................................................................................................25

1.2.

Phân loại quần thể ....................................................................................25

2. Đặc điểm và những hoạt động cơ bản của quần thể sinh vật............................. 25

2.1.

Mật độ quần thể .......................................................................................25

2.2.

Cấu trúc tuổi và giới tính của quần thể ....................................................27

2.3.

Sự phân bố cá thể trong quần thể .............................................................28

2.4.

Tỉ lệ sinh đẻ và tỉ lệ sống sót....................................................................32

2.5.

Biến động số lợng cá thể của quần thể...................................................34



208



Chơng 3. Quần xã sinh vật ................................................................. 41

1. Khái niệm ................................................................................................................... 42

2. Đặc điểm và hoạt động cơ bản của quần xã.......................................................... 42

2.1.

Thành phần của quần xã...........................................................................42

2.2.

Cấu trúc của quần xã................................................................................44

2.3.

Diễn thế của quần xã................................................................................52

2.4.

Khống chế sinh học và cần bằng sinh thái...............................................54

Chơng 4. Hệ sinh thái............................................................................ 59

1. Khái niệm và cấu trúc của hệ sinh thái ................................................................. 60

1.1.

Khái niệm.................................................................................................60

1.2.

Cấu trúc của hệ sinh thái ..........................................................................61

2. Các hệ sinh thái chính............................................................................................... 62

2.1.

Các hệ sinh thái trên cạn ..........................................................................62

2.2.

Hệ sinh thái nớc mặn .............................................................................64

2.3.

Hệ sinh thái nớc ngọt .............................................................................65

3. Đặc điểm và những hoạt động cơ bản của hệ sinh thái....................................... 66

3.1.

Nơi ở và ổ sinh thái ..................................................................................66

3.2.

Sự trao đổi năng lợng trong các hệ sinh thái ..........................................67

3.3.

Chu trình vật chất .....................................................................................71

4. Sự tự điều chỉnh cân bằng của các hệ sinh thái.................................................... 78

Chơng 5. Hệ sinh thái nông nghiệp ................................................. 82

1. Khái niệm về hệ sinh thái nông nghiệp.................................................................. 83

1.1.

Đặt vấn đề ................................................................................................83

1.2.

Quan niệm về hệ sinh thái nông nghiệp...................................................84

1.3.

Quan niệm hệ thống trong Sinh thái học nông nghiệp.............................85

2. Đặc điểm và những hoạt động cơ bản của hệ sinh thái nông nhgiệp................ 86

2.1.

Tổ chức thứ bậc của hệ sinh thái nông nhgiệp .........................................86

2.2.

Hoạt động tạo năng suất của HSTNN ......................................................88

2.3.

Động thái của hệ sinh thái nông nghiệp...................................................95

2.4.

Các mối quan hệ sinh học trong hệ sinh thái nông nghiệp ......................96

3. Tính chất của hệ sinh thái nông nghiệp............................................................... 101

4. Mối quan hệ giữa HSTNN và hệ thống xã hội.................................................... 105

Chơng 6. Sinh thái học và sự phát triển NN.............................. 109

1. Đặt vấn đề................................................................................................................. 110

2. Sơ lợc quá trình tham gia điều khiển hệ sinh thái trong sản xuất ......................

nông nghiệp .............................................................................................................. 110

2.1.

Những chặng đờng lịch sử của phát triển sản xuất NN........................110

2.2.

Một số khuynh hớng phát triển sản xuất NN .......................................114

209



3.



4.



5.



6.



7.



2.3.

Nội dung của tối u hoá sản xuất NN ....................................................116

Mô hình hệ sinh thái nông nghiệp ........................................................................ 117

3.1.

Khái niệm...............................................................................................117

3.2.

Cách xây dựng mô hình .........................................................................118

3.3.

Mô hình của quá trình tạo năng suất cây trồng......................................120

3.4.

Mô hình của HSTNN .............................................................................123

Điều khiển hoạt động của hệ sinh thái NN.......................................................... 125

4.1.

Khái niệm...............................................................................................125

4.2.

Nguyên lí, nội dung và nguyên tắc điều khiển.......................................126

4.3.

Điều khiển thành phần sinh vật hệ sinh thái đồng ruộng.......................128

4.4.

Điều khiển quá trình tạo năng suất của ruộng cây trồng .......................139

4.5.

Điều khiển sự hoạt động tổng hợp của hệ sinh thái NN.........................147

Nông nghiệp bền vững - lối đi cho tơng lai........................................................ 159

5.1.

Đặt vấn đề ..............................................................................................159

5.2.

Đạo đức của NN bền vững .....................................................................163

5.3.

Những nguyên lí của NN bền vững........................................................164

5.4.

Mục tiêu của nông nghiệp bền vững đối với đất ....................................166

Xây dựng Nông nghiệp bền vững trên cơ sở Sinh thái học............................... 168

6.1.

Nông nghiệp bền vững vận dụng các mẫu hình trong thiên nhiên.........168

6.2.

Sự khác biệt giữa hệ sinh thái nông nghiệp và rừng tự nhiên.................170

6.3.

Đặc điểm của hệ sinh thái nhiệt đới.......................................................171

6.4.

Các vấn đề xảy ra với hệ canh tác không hợp lí.....................................172

6.5.

Cải tiến hệ thống canh tác ......................................................................173

6.6.

Những nguyên tắc xây dựng nông nghiệp bền vững (nông nghiệp ...............

sinh thái).................................................................................................174

Các hệ thống nông nghiệp bền vững ở việt nam ................................................ 176

7.1.

Truyền thống canh tác bền vững ............................................................176

7.2.

Các hệ nông lâm kết hợp và hệ sinh thái VAC ......................................177

7.3.

Nông nghiệp bền vững và nông nghiệp sạch..........................................181

7.4.

Nông nghiệp bền vững về mặt xã hội.....................................................183



Phần II - Thực hành

Bài 1. Mối quan hệ giữa các loài sinh vật trong hệ sinh thái ruộng lúa................... 189

1. Mục đích - yêu cầu.................................................................................................... 189

2. Dụng cụ và phơng pháp điều tra............................................................................. 189

3. Nội dung thực hành ................................................................................................... 191

Bài 1. Mối quan hệ giữa các loài sinh vật trong hệ sinh thái VAC ........................... 197

1. Mục đích yêu cầu ...................................................................................................... 198

2. Dụng cụ và phơng pháp điều tra............................................................................ 198

3. Nội dung thực hành ................................................................................................... 199

210



Danh mục các bảng

Bảng 1. Năng suất sơ cấp và sinh khối của một số hệ sinh thái chủ yếu.......................70

Bảng 2. Sự phấn bố đạm ở rừng ôn đới và nhiệt đới ......................................................76

Bảng 3. Tốc độ phân huỷ chất hữu cơ trong các vùng khí hậu khác nhau.....................77

Bảng 4. Năng suất của một số cây trồng .......................................................................91

Bảng 5. Hiệu suất (tính toán nông trại) và năng suất thứ cấp của gia súc .....................93

Bảng 6. Lợng chất dinh dỡng do cây trồng hút từ đất................................................95

Bảng 7. Đánh giá các tính chất HSTNN Trung du miền Bắc Việt Nam......................103

Bảng 8. Diện tích gieo trồng giống cốc cao sản qua các năm .....................................115

Bảng 9. Các biến của mô hình hai HSTNN Pháp và Việt nam ....................................125

Bảng 10. Suất tăng trởng, hiệu suất sử dụng ánh sáng và cờng độ quang hợp cao nhất

của một số loài cây trồng ...............................................................................142

Bảng 11. So sánh hai HSTNN Tây Âu và Đông Nam á...............................................148

Bảng 12. Thức ăn ở một số nhóm nớc trên thế giới...................................................151

Bảng 13. Nhu cầu năng lợng và Protein của con ngời ở các vùng khác nhau trên thế

giới .................................................................................................................152

Bảng 14. Cân đối chất dinh dỡng của Anh và Việt nam............................................153



Danh mục các hình

Hình 1. Cấu trúc Sinh thái học.........................................................................................7

Hình 2. Con ngời với một số yếu tố môi trờng cơ bản.................................................8

Hình 3. So sánh các giới hạn chống chịu tơng đối của sinh vật hẹp nhiệt.....................9

Hình 4. Sự thích nghi của các động vật trong điều kiện lạnh ........................................14

Hình 5. Thảm thực vật đặc trng cho điều kiện sa mạc khô hạn...................................15

Hình 6. Đặc điểm thích nghi của một số loài động vật sống trong điều kiện khô hạn..15

Hình 7. ảnh hởng tổng hợp của nhiệt độ và độ ẩm đến tỉ lệ tử vong của nhộng bớm

Carpocapsa pomonella....................................................................................16

Hình 8. Phổ điện từ trong khí quyển (theo Halverson và Smith, 1979).........................17

Hình 9. Sự phân tầng trong rừng nhiệt đới.....................................................................18

Hình 1011. Sự biến động mật độ sinh thái và mật độ thô của quần thể cá ở Florida ....26

Hình 11. Tháp tuổi sinh thái ..........................................................................................28

Hình 12. Ba kiểu phân bố cơ bản của các cá thể trong quần thể ...................................29

Hình 13. Mô phỏng nguyên lí quần tụ Allee .................................................................30

Hình 14. Hiệu ứng quần tụ gặp ở đàn ong và trâu rừng.................................................31

Hình 16. Các dạng đờng cong sống sót khác nhau......................................................33

Hình 17. Biến động số lợng của thỏ rừng (Lepus americanus) và linh miêu mèo rừng

Canada (Felis cannadensis) ............................................................................36

Hình 18. Các dạng đờng cong tăng trởng của quần thể.............................................38

211



Hình 19. Sự phân tầng của hai loài hầu Chthamalus và Balalus trong vùng triều .........45

Hình 20. Chuỗi thức ăn đơn giản...................................................................................46

Hình 21. Lới thức ăn điển hình trên cạn ......................................................................47

Hình 22. Tháp sinh thái của một hệ sinh thái đơn giản: đậu midicago, con bê và

em bé 12 ruổi..................................................................................................48

Hình 23. Mô hình thể hiện quá trình diễn thế từ đồng cỏ thành rừng ...........................54

Hình 24. Một chuỗi dinh dỡng đơn giản .....................................................................55

Hình 26. Sơ đồ của dòng năng lợng trong chuỗi thức ăn.............................................69

Hình 27. Quan hệ tơng hỗ giữa chu trình dinh dỡng và dòng năng lợng trong Hệ

sinh thái ..........................................................................................................72

Hình 28. Sơ đồ chu trình cacbon trong tự nhiên (Wallace, 1986) .................................73

Hình 29. Sơ đồ chu trình nitơ trong tự nhiên (Blackburn, 1983) ...................................75

Hình 30. Sơ đồ chu trình photpho trong tự nhiên (Wallace 1986).................................76

Hình 31. Sự phân phối của cácbon hữu cơ tích tụ trong các hệ sinh thái rừng ôn đới (A)

và nhiệt đới (B) ...............................................................................................77

Hình 32. Sự phân phối dinh dỡng ở vùng ôn đới và nhiệt đới .....................................77

Hình 34. Sơ đồ hệ thống thứ bậc của hệ thống nông nghiệp .........................................87

Hình 35. Sơ đồ hệ sinh thái ruộng cây trồng .................................................................88

Hình 36. Mô hình HSTNN (Đào Thế Tuấn 1984).........................................................89

Hình 37. Mô hình dòng vận chuyển năng lợng trong HSTNN....................................90

Hình 38. Chu trình dinh dỡng trong HSTNN (Nguồn: Tivy, 1987) ............................94

Hình 39. Quan hệ giữa các hệ sinh thái khác nhau dựa vào tính đa dạng và mức đầu t

của con ngời ...............................................................................................100

Hình 40. Tơng tác giữa hệ thống xã hội và HSTNN (Nguồn : A.T.Rambo, 1984) ...106

Hình 41. Mô hình sơ đồ về HSTNN ............................................................................118

Hình 42. Sự trao đổi đạm trong HSTNN với hệ sinh thái thành thị .............................123

Hình 43. Mô hình khối của HSTNN............................................................................124

Hình 44. Xác định giai đoạn gieo trồng dựa vào lợng ma và lợng nớc bốc hơi ..130

Hình 46. Quan hệ các chỉ tiêu quang hợp và năng suất cây trồng ở các mức nớc và

chất dinh dỡng khác nhau...........................................................................143

Hình 47. Hệ thống kết hợp lợn - cá - vịt - rau..............................................................174

Hình 48. Lát cắt ngang mô tả một hệ nông lâm kết hợp ở Trung du...........................178

Hình 49. Sơ đồ mô hình (R)VAC ................................................................................180

Hình 50. Sơ đồ hệ sinh thái VAC ................................................................................181



212