Đặc điểm nhân vật trong truyện cổ tích nói chung.

Khoá Luận Tốt Nghiệp



Hơng



Nguyễn Thị Thu



cũng là cốt truyện của nhân vật, mà chủ yếu là của nhân vật chính. Điều này

rất khác biệt so với văn học thành văn. Trong văn học thành văn, nhân vật

của các loại truyện (bao gồm cả truyện ngắn, truyện vừa truyện dài) quan hệ

với cốt truyện ít hơn so với nhân vật của truyện kể dân gian. Cũng vì thế nên

vai trò của cốt truyện trong tiểu thuyết, truyện ngắn không quan trọng bằng

vai trò của cốt truyện trong văn học dân gian.

Có thể nói rằng, trong văn học dân gian cốt truyện dờng nh quan trọng

hơn nhân vật, đè lên nhân vật. Bởi vì truyện kể dân gian đợc sáng tác và lu

truyền theo phơng thức truyền miệng, không có điều kiện để miêu tả diễn

biến nội tâm nhân vật bằng nhiều lời văn nh các loại truyện trong văn học

viết. Tác giả dân gian chủ yếu hớng vào hành động, việc làm của nhân vật,

qua hành động và bằng hành động thể hiện nhân cách nhân vật. Bởi vậy mà

trong truyện dân gian nói chung và truyện cổ tích nói riêng, nhân vật là

những nét nhân cách chung chung chứ không có tính cách đợc cá tính hóa,

ngay cả ngoại hình cũng không đợc miêu tả cụ thể. Cũng có nghĩa là nhân

vật trong truyện cổ tích hoạt động trong một cái khung định sẵn, cái khung

đó chính là cốt truyện. Bởi thế trong những thể loại truyện dân gian này

không thể tìm thấy hiện tợng nhân vật nổi loạn kiểu nhân vật thờng thấy

trong văn học viết (Annakarênia, Chí Phèo,...)

Cốt truyện trong truyện cổ tích thờng thờng là cốt truyện của xung đột

giữa hai phe thiện - ác, cuộc đấu tranh muôn thuở của con ngời. Chính vì thế

mà nhân vật trong truyện cổ tích đợc phân thành các tuyến khác nhau: tuyến

thiện, tuyến ác, tuyến trung gian. Điều đặc biệt là các tuyến nhân vật ấy

không bao giờ có sự đổi tuyến, lẫn tuyến mà trở thành cực tuyến thống nhất

từ đầu đến cuối: Thạch Sanh, công chúa Quỳnh Nga, Sọ Dừa,... là những ngời tốt từ đầu đến cuối, Lí Thông, mẹ con Cám,... là những kẻ độc ác xấu xa

từ đầu đến cuối, không có một sự thay đổi nào.

1.2. Các loại nhân vật.

Trong các thể loại truyện dân gian của ngời Việt không có một thể

loại nào có đội ngũ nhân vật đông đảo và đa dạng nh truyện cổ tích. Nhìn

tổng quát, có thể quy nhân vật trong truyện cổ tích của ngời Việt thành ba

loại lớn và nhiều loại nhỏ sau:



------------- --------------



34



Khoá Luận Tốt Nghiệp



Hơng



Nguyễn Thị Thu



1.2.1. Nhân vật thần kỳ siêu nhiên:

Đây là loại nhân vật không có và không thể có trong thực tế nhng tồn

tại sinh động trong niềm tin và trí tởng tợng của tác giả dân gian. Nhân vật

thần kì siêu nhiên chủ yếu xuất hiện trong các truyện thuộc tiểu loại cổ tích

thần kì và lực lợng thần kì này vẫn đợc coi nh là một kiểu nhân vật đặc trng

cho thể loại truyện cổ tích.Trong thế giới cổ tích, sở dĩ mọi điều diễn ra,

tức mọi xung đột đợc giải quyết theo xu hớng mà nhân dân mong muốn và

tin chắc sẽ phải nh thế đều là nhờ sự can thiệp của kiểu nhân vật đặc biệt

này.

Những nhân vật thần kì đợc phân thành nhiều loại nhỏ bao gồm :

Ngọc Hoàng cùng các thiên binh, thiên tớng ở cõi trời; Diêm vơng, các thần

linh, các âm binh âm tớng ở cõi âm; Thuỷ tề cùng các thuỷ thần bộ hạ ở cõi

nớc ; đó là những lực lợng đại diện cho ba cõi trong quan niệm cuả ngời Việt

cổ. Các nhân vật này xuất thân từ thần thoại, đợc cổ tích hóa và phát triển đa

dạng hơn, ở chỗ họ đợc khái quát hóa, hình tợng hóa, thần thánh hóa theo

quan niệm và lý tởng của nhân dân trong xã hội (chủ yếu là xã hội phong

kiến). Bên cạnh các nhân vật này còn có Bụt, Chim Thần, Rùa Thần, Trăn

Tinh, Hồ Tinh, Ma quỷ, Thần Trùng Loại nhân vật này không có nơi ở cố

định trên cõi trời, cõi âm, cõi nớc nh ba loại vừa nói trên.

Trong hệ thống nhân vật thần kỳ siêu nhiên, căn cứ vào chức năng

nhiệm vụ đối với việc triển khai nội dung truyện, có thể chia thành hai

nhóm: lực lợng thần kì trợ thủ cho nhân vật chính. Đây là loại nhân vật thần

kì luôn đứng về phía thiện, phía chính nghĩa, nhân danh công kí, lẽ phải để

giúp đỡ nhân vật chính (là ngời) chiến thắng những nhân vật phụ thuộc phía

ác phi nghĩa. Chẳng hạn nh bụt - ông già râu tóc bạc phơ và cây tre trăm

đốt, đàn chim sẻ thần nhặt riêng thóc với đõ một cách nhanh chóng, con gà

bới tìm giúp Tấm bộ xơng con Bống, quả thị cho Tấm mợn làm nơi náu tạm;

Ngọc Hoàng và Tiên ông, vua Thuỷ Tề, cây Cung Thần, cây Đèn Thần, cái

Niêu Cơm Thần kì của Thạch Sanh; con Dao, Hòn Đá đánh ra lửa và hai quả

Trứng nở ra đôi Gà một trống một mái trong truyện Sọ Dừa; Chim Phợng

Hoàng trong truyện cây khế.

Nhóm nhân vật thần kì thứ hai là những nhân vật thực hiện chức năng,

nhiệm vụ làm đối thủ của nhân vật chính và của lực lợng thần lì thuộc phía

thiện chính nghĩa. Đó là những yêu quái, hung thần ma quỷ, thờng xuyên

thù ghét và hãm hại con ngời (Trăn Tinh, Hồ Tinh, Mộc Tinh, Thần Trùng)

------------- --------------



35



Khoá Luận Tốt Nghiệp



Hơng



Nguyễn Thị Thu



Ngoài hai loại nhân vật thần kì đối lập nhau, trong cổ tích còn có một

số nhân vật thần kì mang tính chất trung lập, vô t không thiên vị phía nào

(thiện hay ác) nh chim Thần trong truyện Cây Khế, đàn khỉ trong truyện Hà

Rầm Hà Rạc....

Những nhân vật này đơng nhiên không có trong thực tại mà chỉ tồn tại

trong thế giới cổ tích. Tuy nhiên, việc h cấu nên những vật này lại gắn với tín

ngỡng, trớc hết là tín ngỡng dân giân bản địa, thậm chí có khi cả với tín ngỡng của từng địa phơng. Chẳng hạn nh: Những Trăn Tinh , Hồ Tinh là dấu

vết của tín ngỡng thời cổ đại, lúc rừng rậm còn bao phủ nhiều miền trên đất

nớc ta; Những Rùa thần, Cá thần đơng nhiên liên quan đến tục thờ các lực lợng tự nhiên của c dân thời cổ đại vùng sông nớc đầm hồ.

Có thể nói, hiểu rõ nhân vật thần kì và tìm hiểu quan niệm truyền

thống của ngời Việt về ba cõi mới lí giải truyện cổ tích Việt và truyện dân

gian nói chung, trong đó có nhóm truyện kể về phong tục ngời Việt.

1.2.2. Nhân vật là ngời:

Loại nhân vật này gồm nhiều kiểu thuộc các lứa tuổi, giới tính, thành

phần xã hội khác nhau trong xã hội ngời Vịêt từ thời Hùng Vơng dựng nớc

đến thời phong kiến tự chủ. Đông nhất, phổ biến nhất là những nhân vật mồ

côi, những ngời đàn em, bề dới chịu nhiều thiệt thòi nhất trong gia đinh

và xã hội phong kiến, thờng đóng vai trò là nhân vật chính (ngời em trong

truyện Cây Khế, Hà rầm hà rạc, cô em út trong truyện Sọ Dừa,...).họ mang

trong mình những đạo đức tiêu biểu cho quan niệm về con ngời của nhân

dân (hiền lành, tốt bụng, trung thực)

Mặc dù những nhân vật chính trong truyện cổ tích có thể thuộc nhiều

kiểu nh vậy nhng tất cả có một điểm chung: đều là những nhân vật nghèo

khổ bất hạnh. Đây là một trong những căn cứ để đóan định nguồn gốc xã hội

của thế giới cổ tích, để xác định những yếu tố thực tại nào làm cơ sở cho việc

h cấu nên thế giới đó. R. Gamdatop, nhà thơ lớn của Liên Xô cũ đã viết:

trong những lâu đài, cung điện, ngời ta không còn sáng tác truyện cổ tích.

Truyện cổ tích không cần thiết đối với những kẻ sống ở đây. Điều đó cũng

có nghĩa là chính những ngời lao động nghèo khổ, bất hạnh đã sáng tạo nên

truyện cổ tích và thế giới nhân vật trong truyện cổ tích là hình ảnh những

con ngời ấy ngoài thực tại.

Đối ứng với nhân vật chính (là ngời) có hệ thống nhân vật phụ (cũng

là ngời) thực hiện chức năng, nhiệm vụ làm đối thủ, làm kẻ thù của nhân vật

------------- --------------



36



Khoá Luận Tốt Nghiệp



Hơng



Nguyễn Thị Thu



chính có thể gọi đó là những nhân vật đàn anh, bề trên: độc ác, tham lam ích

kỉ (ngời anh trong truyện Cây Khế, Hà rầm hà rạc, Lý Thông trong truyện

Thạch Sanh, mụ dì ghẻ trong truyện Tấm Cám) những nhân vật này xuất

hiện song song đối lập với nhân vật đàn em, bề dới, bộc lộ xung đột

trong gia đình phụ quyền.

Ngoài ra còn có các nhân vật trởng giả giàu có, các nhân vật quan lại,

đế vơng...(trởng giả, phú ông trong truyện cây tre trăm đốt, truyện Tống

Trân Cúc Hoa...) bao gồm cả nhân vật chính diện và phản diện có trong hiện

thực và trong mơ ớc của nhân dân.

1.2.3. Nhân vật loài vật:

Loại nhân vật này đợc nhân cách hóa một cách hồn nhiên trong trí tởng tợng của nhân dân thời cổ. Nhân vật loài vật không chỉ xuất hiện trong

bộ phận truyện cổ tích loài vật mà xuất hiện khá nhiều trong truyện cổ tích

loài ngời. Hầu hết các loài vật có ở nớc ta đều ít nhiều xuất hiện trong truyện

cổ tích ngời Việt với những vai trò và tác dụng khác nhau. Nh chim Đại

Bàng, Phợng Hoàng, Bồ Câu, Quạ, chim Sẻ, chim Hít cô, chim Quốc, Chim

Đa Đa...

Sự có mặt của các loại vật đã làm cho truyện cổ tích thêm phong phú

sống động, hấp dẫn và hiện thực hơn.

1.3. Nguyên tắc xây dựng nhân vật.

Nhân vật trong truyện cổ tích đợc xây dựng trên nguyên tắc phiếm

chỉ. Cách xây dựng nhân vật nh thế phù hợp với thời gian và không gian

phiếm chỉ trong truyện. Nếu nh thời gian trong truyện cổ tích là: ngày xửa

ngày xa, đã lâu lắmvà không gian là: ở một vơng quốc xa xôi nọ, ở một

vùng nọthì liền sau đó là sự xuất hiện của nhân vật với lai lịch cũng đợc

giới thiệu một cách chung chung nh vậy. Tác giả dân gian không gọi tên

nhân vật một cách cụ thể mà thờng chỉ là: một bác nông dân nọ, một bác

Tiều phu, một ông vuathỉnh thoảng cũng có nhân vật có tên nh: Tấm Cám,

Sọ Dừa, Trơng ChiTuy nhiên, những cái tên đó không nêu đợc nét riêng gì

của nhân vật và trong quá trình lu truyền nó trở thành tên riêng cho một loại

ngời: Trơng Chi xấu xí, Cám tham lam gian xảo. tên nhân vật cũng có thể đợc gọi cụ thể khi cái tên đó cần thiết cho sự giải thích cốt truyện hoặc dính

líu đến một thành ngữ (quýt làm cam chịu, hồn Trơng Ba da hàng thịt...).



------------- --------------



37



Khoá Luận Tốt Nghiệp



Hơng



Nguyễn Thị Thu



Nh đã nói ở phần kiểu nhân vật, nhân vật trong truyện cổ tích không

đợc miêu tả nội tâm. Trong khi văn học viết có hàng chục trang dài miêu tả

trực tiếp nội tâm nhân vật hoặc thể hiện lời độc thoại nội tâm nhân vật thì ở

truyện cổ tích, nội tâm nhân vật chỉ thể hiện ở những trạng thái tâm lý chung

chung nh: buồn, đau khổ, ân hận, day dứtTấm bị mất Bống, tìm mãi không

thấy, thơng tiếc bống mà buồn, rồi khóc; chàng Trơng Chi thất tình nên đau

khổ sầu tủi; Tân hờ hững với Lang làm cho Lang phải bỏ đi thì ân hận dằn

vặtnhng tác giả dân gian không miêu tả cụ thể các nhân vật ấy buồn nh thế

nào, đau khổ, dằn vặt, ân hận ra sao. Ngời đọc, ngời nghe chỉ có thể qua

hành động việc làm của nhân vật để thấy đợc những nét sơ qua về nội tâm

nhân vật. Điều đó lý giả vì sao nhân vật trong truyện cổ tích chỉ là những

nhân cách chung chung (Tấm hiền lành tốt bụng, Cám tham lam gian xảo,

mụ dì ghẻ độc ác) chứ cha phải là những tính cách đợc cá tính hoá. Ngay

cả ngoại hình cũng vậy. Không một nhân vật nào trong truyện cổ tích đợc

miêu tả ngoại hình một cách cụ thể, chi tiết. Nguyễn Du trong văn học miêu

tả Kiều đẹp mời phân vẹn mời là bởi làn thu thuỷ nét xuân sơn, hoa ghen

thua thắm liếu hờn kém xanh. Hay Nam Cao miêu tả Thị Nở xấu ma chê

quỷ hờn bởi khuôn mặt ngắn hơn tởng tợng, bởi cái cằm bạnh ra, bởi cái mũi

đỏ, đôi môi dày nứt nở Trong khi đó, truyện cổ tích miêu tả Tấm đẹp chỉ

bằng một từ đẹp, miêu tả Trơng Chi xấu chỉ bằng một từ xấu, có hơn

chăng cũng chỉ là đẹp tuyệt trần, thậm xấungời đọc ngời nghe không thể

hình dung rõ Tấm đẹp nh thế nào, Trơng Chi xấu ra sao.

Cách xây dng nhân vật theo nguyên tắc phiếm chỉ này gắn với đặc trng thể loại của truyện dân gian nói chung và truyện cổ tích nói riêng. Tính

chất phiếm chỉ rất có ý nghĩa: những nhân vật trong truyện cổ tích cũng là

những con ngời, những số phận phổ biến trong muôn ngàn những số phận

con ngời trong cuộc đời. Cách kể chuyện ấy chẳng ám chỉ riêng ai. Bởi vậy,

ngời đọc, ngời nghe qua câu chuyện rất dễ dàng tìm thấy sự cảm thông chia

sẻ, sự kết hợp giữa yếu tố phiếm chỉ với nội dung xã hội sâu sắc trong truyện

khiến ngời ta dễ thấy những vấn đề trong truyện cũng có thể là vấn đề của

mình, hoàn cảnh của nhân vật cũng có thể là hoàn cảnh của mình.

Xây dựng nhân vật theo nguyên tắc phiếm chỉ cũng là sự đáp ứng yêu

cầu của phơng thức truyền miệng phổ biến trong văn học dân gian.



------------- --------------



38



Khoá Luận Tốt Nghiệp



Hơng



Nguyễn Thị Thu



2. Đặc điểm nhân vật trong nhóm truyện cổ tích phong tục.

Nhóm truyện cổ tích phong tục là một bộ phận của kho tàng truyện cổ

tích Việt Nam. Cho nên có thể nói rằng, nhân vật trong nhóm truyện này vẫn

nằm trong quỹ đạo của đặc điểm nhân vật trong truyện cổ tích nói chung nh

đã trình bày ở trên. Tuy nhiên, ngoài những cái chung đó, nhân vật trong

nhóm truyện cổ tích phong tục còn có những nét riêng làm nên nhóm truyện

đặc biệt này.

Điều dễ nhận thấy nhất trong sáu truyện đợc khảo sát ở đây là đều

không có loại nhân vật loài vật. Một loại nhân vật xuất hiện khá nhiều trong

truyện dân gian nói chung. Nhân vật trong truyện cổ tích phong tục gồm ba

loại: nhân vật thần kì siêu nhiên, nhân vật là ngời và nhân vật phi cốt

truyện. Mỗi loại nh vậy đều có những đặc điểm khá nổi bật.

2.1. Nhân vật thần kì, siêu nhiên:

Loại nhân vật này có ở hầu hết trong các truyện cổ tích phong tục tuy

vai trò các nhân vật ở mỗi truyện có khác nhau. Riêng truyện Sự tích trầu

Cau không có nhân vật thần kì cụ thể nhng lai có yếu tố thần kì (ba ngời

sau khi chết đã biến thành Đá, Cau, Trầu) cũng là chi tiết làm tăng sức hấp

dẫn cho truyện.

Trong các truyện cổ tích phong tục, những nhân vật thần kì siêu nhiên

cũng phân thành hai tuyến thiện - ác. Những nhân vật thuộc tuyến thiện gồm

Bụt, Ngọc Hoàng, nhân vật thuộc tuyến ác là loài Quỷ (chỉ có trong truyện

sự tích cây nêu ngày tết) những nhân vật này không đóng vai trò là nhân vật

chính mà chủ yếu đóng vai trò là lực lợng phù trợ, giúp đỡ ngời lơng thiện

gặp khó khăn, trừng trị kẻ độc ác và đóng vai trò là địch thủ của nhân vật

chính, với nhân vật thần kì siêu nhiên tích cực. Bụt (trong sự tích cây nêu

ngày tết, sự tích ông bình vôi, sự tích bánh chng bánh dày) hiện lên nh là ánh

hào quang trí tuệ của con ngời, gắn với khát vọng, ớc mơ của nhân dân

ta.Trong cuộc giao tranh không cân sức giữa Ngời và Quỷ, nếu không có sự

giúp sức của Bụt, nhân dân sẽ không bao giờ thực hiện đợc ớc mơ của mình,

nghĩa là loài Ngời vẫn mãi mãi bị bọn Quỷ bóc lột, ức hiếp. Bụt chính là hiện

thân của cái thiện, đứng ra bênh vực cái thiện, trừ bỏ cái ác. Chính vì thế mà

bọn Quỷ đã bị đuổi ra biển Đông, trả lại cuộc sống ấm no hạnh phúc cho

loài Ngời. Cũng nh vậy, Bụt (Sự tích Ông Bình Vôi) theo dõi s nữ và phát

hiện sự giả dối thâm ác của cô ta nên mới biến cô ta thành Bình Vôi và cho

------------- --------------



39



Khoá Luận Tốt Nghiệp



Hơng



Nguyễn Thị Thu



hai mẹ con ngời nông dân thành tâm kia thành phật. Bụt (Sự tích bánh Chng

bánh Dày) hiện về báo mộng mách nớc cho Lang Liêu phơng thức làm bánh

dự thi. Vì thế mà Lang Liêu đã đợc nối ngôi cha. Hay Ngọc Hoàng trong Sự

tích cái Chổi, Sự tích Ông Đầu Rau, cũng là lực lợng thần kì tích cực.Việc ăn

vụng tùy tiện, vô phép của Lão Chăn Ngựa, việc bao che cho kẻ tội phạm của

Bà Nấu Bếp khiến Ngọc Hoàng nổi giận biến họ thành cái chổi đầy xuống

trần gian làm khổ sai. Ngọc Hoàng (Sự tích Ông Đầu Rau) soi kính xuống

trần gian, thấu hiểu và cảm thơng tình cảnh của Trọng Cao -Thị Nhi - Phạm

Lang nên đã biến họ thành ba hòn đầu rau để mãi mãi đợc bên nhau.

Nh đã nói ở trên, lực lợng thần kì rất phong phú, đa dạng nhng những

nhân vật thần kì tích cực trong nhóm truyện cổ tích phong tục đều là những

nhân vật thần kì tối linh, có quyền cao nhất trong việc quyết định số phận

của nhân vật, không hề có sự xuất hiện của những nhân vật kiểu nh Trăn

Tinh, Hồ Tinh, Chim thần,Đó cũng là cách nhân dân ta góp phần làm linh

thiêng hoá phong tục của mình, gắn phong tục với tín ngỡng. Và cũng vì thế

mà phong tục mới có thể đi vào đời sống của nhân dân bao đời nay, vừa

thiêng liêng vừa gắn bó thân thiết, gần gũi

Bên cạnh các nhân vật thần kì tích cực luôn giúp đỡ ngời lơng thiện

còn có loại nhân vật thần kì đối lập hiện thân của cái ác: loài Quỷ (sự tích

cây nêu ngày tết). Chúng là loại nhân vật có phép lạ, thần thông biến hóa,

cậy thế mạnh hơn đến ăn hiếp bóc lột con ngời. Trong con mắt tác giả dân

gian, bọn Quỷ chính là hình ảnh đông đúc, sinh động của bọn cờng hào, địa

chủ phong kiến già đời đục khoét. Tuy nhiên, sự tham lam, sự ngu dốt của

chúng cùng với sự hỗ trợ của Bụt đã giúp loài ngời giành chiến thắng trớc

bọn chúng. Đó là ớc mơ ngàn đời của nhân dân ta .

Có thể nói rằng hầu hết các nhân vật thần kì là trong nhóm truyện cổ

tích phong tục dù không phải là nhân vật chính nhng lại là những nhân vật có

quan hệ hết sức chặt chẽ với cốt truyện, góp phần thúc đẩy sự phát riển của

cốt truyện.

2.2. Nhân vật là ngời :

Nhóm truyện này xuất hiện khá nhiều nhân vật là con ngời đời thờng

với những hoàn cảnh, số phận khác nhau. Họ mang trong mình những hoàn

cảnh xã hội phổ biến lúc bấy giờ: xã hội phong kiến.



------------- --------------



40