Chương 3 : KHÔNG GIAN - THỜI GIAN NGHỆ THUẬT TRUYỆN NGẮN THẠCH LAM

Chương 3 :

KHÔNG GIAN - THỜI GIAN NGHỆ THUẬT

TRUYỆN NGẮN THẠCH LAM

Nếu không gian cũng như thời gian là hình thức tồn tại của vật chất, thì có

thể nói trong cuộc sống, thời gian, không gian cũng là hình thức tồn tại của

con người. Văn học và các loại hình nghệ thuật khác phản ánh cuộc sống, thì

thời gian không gian là những biểu hiện của cuộc sống nhất định sẽ được phản

ánh vào văn học để tạo nên thế giới nghệ thuật trong tác phẩm.

Do đó, thời gian và không gian nghệ thuật là những phạm trù của hình

thức nghệ thuật thể hiện phương thức tồn tại và triển khai của thế giới nghệ

thuật.

3. 1 Thời gian nghệ thuật.

3.1.1 Quan niệm về thời gian nghệ thuật

Là một hình thức nội tại của hình tượng nghệ thuật, nên thời gian nghệ

thuật là thời gian được cảm nhận bằng tâm lí qua các tình tiết, các biến cố có

ý nghĩa thẩm mỹ xảy ra trong thế giới nghệ thuật.

Khác với thời gian khách quan được đo bằng đồng hồ, lịch, thời gian

nghệ thuật nó lại hoạt động theo một quy luật khác. Thời gian ở đây có thể

đảo ngược quay về quá khứ, có thể bay tới tương lai xa xôi, có thể dồn nén

một khoảng thời gian dài chỉ trong một chốc lát, nhưng ngược lại cũng có thể

kéo dài thời gian của một khoảnh khắc thành vô tận. Cũng có khi con người

lại cảm thấy thời gian ngưng đọng, ngừng trôi. Thời gian được đo bằng

những thước đo khác nhau, bằng sự lặp lại đều đặn các hình tượng đời sống

được ý thức: sự sống, cái chết, gặp gỡ…tạo nên nhịp điệu tác phẩm. Khi ngòi

bút của người nghệ sĩ chảy theo diễn biến của sự kiện thì thời gian trôi nhanh

và khi nào nghệ sĩ dừng lại miêu tả chi tiết thì thời gian như ngừng lại, chậm

lại.



50



Trong thế giới nghệ thuật, thời gian nghệ thuật xuất hiện như một hệ quy

chiếu có tính tiêu đề được giấu kín để miêu tả đời sống trong tác phẩm, cho

thấy đặc điểm tư duy của tác giả. Thế giới nghệ thuật thể hiện từ sự cảm thấy

của con người trong thế giới. Mỗi nhà văn trong hoạt động sáng tạo có một

cách hiểu, một quan niệm về thời gian riêng trong tác phẩm của mình. Như

vậy khi tìm hiểu về thời gian trong tác phẩm nghệ thuật không phải là tìm

hiểu cách biểu thị về thời gian, mà là tìm hiểu, khám phá cách những quan

niệm về thời gian của tác giả.

3.1.2 Thời gian nghệ thuật trong truyện ngắn Thạch Lam

“Trong những năm cuối cùng của đời ông, với bệnh lao ngày càng nặng,

có lẽ ông chỉ còn ham thích ngắm nhìn cuộc đời mình cùng sự sống xung

quanh mình” [53. tr 69 ] . Mang trong mình căn bệnh hiểm nghèo, Thạch Lam

ý thức được cái chết đang đến với mình, ông cảm thấy yêu cuộc sống và quý

thời gian vô cùng.

Từng ngày trôi đi là mất đi số ngày hữu hạn trong cái quỹ thời gian “Ba

vạn sáu ngàn ngày” của đời người, còn thời gian khách quan thì tồn tại vĩnh

viễn như trời đất. Như vậy thì cuộc đời của con người sống trên trần gian sẽ

càng trở nên quý giá. Để có thêm nhiều thời gian, đề bù lại thời gian đã mất,

Thạch Lam đã có những cuộc hành hương tìm về dĩ vãng, với những kỷ niệm

ấu thơ. Có thể thấy rõ khuynh hướng “hồi tưởng quá khứ” trong các sáng tác

của ông. Nhà văn Thế Uyên đã nhận xét “Chất liệu văn chương Thạch Lam

chỉ gồm cuộc sống dĩ vãng và sự rung động tâm hồn tác giả”. Chính vì vậy

mà thế giới nghệ thuật của Thạch Lam được bao trùm bởi thời gian quá khứ.

Cùng thời với Thạch Lam có cả một thế hệ các nhà văn nhìn lại quá khứ

với những nỗi niềm tiếc nuối khôn nguôi: Nguyễn Tuân, Hồ Zếnh, Thanh

Tịnh, Lưu Trọng Lư…Nhưng có điều Hồ Zếnh, Lưu Trọng Lư, Thanh Tịnh là

những “đứa trẻ” đi tìm cái đẹp đã mất của thế giới không còn nữa. Còn



51



Nguyễn Tuân tìm về quá khứ tiếc nuối của một thời vang bóng đã qua, nhưng

những cái đi qua chỉ có ý nghĩa với Nguyễn Tuân khi nó thỏa mãn cái “tôi”

lập dị của mình. Thạch Lam lại khác, ông trở về quá khứ bằng cái nhìn âm

thầm lặng lẽ thâm trầm, kín đáo như con người ông vậy.

Thời niên thiếu, Thạch Lam sống ở phố huyện Cẩm Giàng(Hải Dương).

Tuổi thơ của nhà văn gắn liền với cảnh vật thiên nhiên và con người nơi phố

huyện nhỏ. Con người ai cũng có những kỉ niệm tuổi thơ, những kỉ niệm tuổi

thơ ấy nó nguyên sơ, ám ảnh chúng ta. Với nhà văn Thạch Lam, một tâm hồn

nhạy cảm thì những kỉ niệm tuổi thơ đã trở thành máu thịt, hóa vào tâm hồn

ông với bao nỗi sâu lắng tha thiết. Vì vậy nó đã chi phối không ít những sáng

tác của ông. Quá khứ trong truyện ngắn của Thạch Lam mang đậm vẻ thân

thuộc bình dị của quê hương: từ những mùi bèo dưới ao, mùi rạ ẩm ướt, cảnh

chợ chiều, chuyến tàu đêm nơi phố huyện, tới lũy tre làng…Tất cả những điều

đó ông giữ gìn, trân trọng cất trong “miền nhớ ký ức” để rồi tất cả đi vào

những trang viết của ông rất tự nhiên và giản dị, sâu lắng.

Có thế nói hình ảnh quê hương nông thôn của đồng bằng Bắc bộ in đậm

dấu ấn trong những sáng tác của Thạch Lam. Nổi bật hơn cả là hình ảnh phố

ga nhỏ, nghèo, vắng vẻ của Cẩm Giàng trong những năm đầu thế kỷ XX.

Truyện ngắn Hai đứa trẻ đã in đậm dấu ấn của cái phố huyện nghèo, mà trung

tâm của bức tranh đó là hình ảnh chuyến tàu đêm. Ở truyện ngắn này, nhân

vật chính chẳng ai xa lạ, mà chính là hóa thân của Thạch Lam và người chị

gái. Hồi kí của bà Nguyễn Thị Thế khẳng định “Tôi không ngờ em Sáu có trí

nhớ dai đến như thế, như truyện em tôi tả lại chị em thức đợi chuyến tàu đêm

qua rồi mới đi ngủ. Năm đó mới có 9 tuổi, em tôi 8 tuổi mà mẹ đã giao cho

hai chị em tôi coi hàng…”

Trong truyện Nhà mẹ Lê – một truyện ngắn xuất sắc, cũng được nhà văn

Thạch Lam lấy chất liệu từ cuộc sống nghèo khổ xung quanh. Bà Nguyễn Thị



52



Thế trong hồi kí có viết “xóm chợ gần nhà tôi toàn là những người làm ruộng

quê ở Nam Hà, Phủ Lý vì lụt lội không đủ sống, nên đưa nhau về đây. Đa số

gia đình làm nghề đi kéo xe, làm mướn như bác Đối, đánh cá với tép như bác

Lê và còn nổi tiếng nghèo vì quá đông con…”

Với cuộc sống thì thời gian không ngừng trôi, hôm nay là hiện tại, ngày

mai đã là quá khứ và nhà văn phải biết nắm bắt lấy những khoảnh khắc của

thời gian một đi không trở lại đó. Nhưng với nhà văn Thạch Lam thời gian

không trôi theo dòng chảy của lịch sử mà trôi theo cảm giác của nhân vật.

Chính vì vậy, mà thời gian trong một số truyện ngắn của ông thường bị nhòe

đi không còn thời gian cụ thể nữa mà là sự đột hiện của nhiều kỷ niệm, hoài

tưởng, ký ức và dĩ vãng…

Khi khảo sát một số truyện ngắn của ông và thống kê lại ta thấy số lượng

những từ “nhớ lại”, “hồi tưởng ra”, “thoáng hiện”, “lờ mờ thấy”…xuất hiện

thường xuyên trong mỗi truyện, liền với suy tưởng của nhân vật. Đấy chính là

thời gian tâm tưởng

Thời gian thông qua kí ức nhân vật, làm sống lại quá khứ tạo sự đối lập quá

khứ với hiện tại.

Thời gian tâm tưởng được Thạch Lam sử dụng với tần số cao trong đa

phần các truyện ngắn của mình như: Người bạn cũ, Một đời người, Đói,

Người lính cũ, Nhà mẹ Lê, Hai đứa trẻ, Trong bóng tối, Tối ba mươi…Ở

đây thường có sự đan xen giữa thời gian hiện tại và thời gian tâm tưởng.

Truyện ngắn Người bạn cũ kể về một anh công chức tỉnh nhỏ, cuộc đời

đầy đủ, ấm no… đến một hôm gặp lại một người đồng chí cũ, anh hồi tưởng

lại thời dĩ vãng xa xôi của mình: “kỷ niệm một thời thiếu niên hăng hái…”

Người lính cũ kể về một người sa cơ lỡ vận trong một đêm gió mưa, giá

rét ở quán nhỏ giữa đồng, hồi tưởng lại quá khứ êm đềm hạnh phúc đã qua khi



53



mình còn đi lính ở Pháp, để rồi âm thầm xót xa luyến tiếc: “Kỷ niệm sung

sướng ấy bây giờ đói với anh ta chua xót biết bao”

Nhà mẹ Lê bác Lê cho đến cuối đời, trước lúc chết trong cơn đói vật vã

với vết đau thân xác do chó nhà giàu cắn “vẫn nhớ lại cả cuộc đời mình…”

Anh chàng Diên trong Trong bóng tối buổi chiều trước nguy cơ sẽ phải

mất người yêu, đã nhớ lại những ngày sung sướng khi còn ở quê nhà nhớ lại

“những kỷ niệm của một tình yêu mộc mạc…”hay cô bé Liên trong Hai đứa

trẻ trong bóng tối mịt mùng của phố huyện nhỏ, nhớ lại Hà Nội, với những kỷ

niệm ngọt ngào thời thơ ấu “Hà Nội sáng rực vui vẻ và huyên náo …”

Đặc biệt đáng chú ý hơn cả là truyện Đói kể về anh chàng Sinh trong cơn

đói vật vã đã hồi tưởng lại quá khứ của mình: “Sinh thở dài chàng nhớ lại…”

Thạch Lam đã sử dụng thời gian hiện thực và thời gian tâm tưởng đan xen hòa

nhập với nhau tạo nên kiểu thời gian đồng hiện . Mở đầu tác phẩm là thời gian

hiện thực, Sinh bị cơn đói hành hạ, rồi nhìn căn phòng tồi tàn ẩm thấp, Sinh

nhớ lại cái ngày bị sa thải ở Sở chàng làm…Rồi tiếng guốc ở ngoài hè của vợ

kéo chàng về thực tại, nhưng rồi khi vợ về với vẻ mặt thất vọng thì quá khứ

lạo sống dậy trong chàng “hồi ấy chàng còn là một người có việc làm, có lắm

tiền…” Cứ vậy, thời gian của hiện tại và quá khứ đan xen khơi gợi làm nổi bật

tâm lí của nhân vật. Kiểu thời gian đồng hiện không chỉ khơi sâu tâm lí nhân

vật mà tạo nên sự đối lập rõ rệt giữa quá khứ- với những gì đẹp đẽ tươi sáng

đã qua và hiện tại- những gì tồi tệ, tối tăm đang tới. Ngoài ra thời gian đồng

hiện còn góp phần mở rộng không gian của truỵên tạo nên một thế giới nghệ

thuật đa dạng, phong phú, giúp nhà văn tránh được sự đơn điệu, buồn tẻ khi kể

một câu chuyện theo trình tự trước sau của thời gian. Như vậy với cách kể

chuyện theo kiểu thời gian đồng hiện là một dụng ý nghệ thuật của nhà văn.



54



Trong truyện ngắn của Thạch Lam, nếu như thời gian của quá khứ luôn

được hồi tưởng với những kỷ niệm ngọt ngào, ấm áp, tươi sáng thì thời gian

hiện thực lại luôn đồng nghĩa với những khổ đau.

Thời gian hiện thực có mặt đa số trong các tác phẩm có tính tự truyện

như: Cô Hàng xóm, Nhà mẹ Lê, Hai lần chết, hai đứa trẻ, Một đời người…

Trong thời gian hiện thực các nhân vật luôn bị cột chặt vào hoàn cảnh,

vào cuộc mưu sinh tính toán của đời thường. Chuỗi thời gian của các nhân vật

chỉ là sự lặp lại đơn điệu, nhàm chán…Tất cả như hòa thành một màu xám xịt,

và cuộc đời, số phận của các nhân vật quá đỗi bi đát, không lối thoát.

Trong truyện Cô hàng xén kể về nhân vật Tâm suốt đời lo toan tần tảo, hy

sinh vì người khác “ngoài giang san nhà chồng phải gánh vác, Tâm lại lo sao

kiếm được đủ tiền để gửi cho các em ăn học”. Thời gian đối với Tâm đồng

nghĩa với những lo toan chồng chất “Đời nàng lại y như trước, chẳng khác gì

những ngày khó nhọc và cố sức lại kế tiếp nhau…”

Nhà mẹ Lê kể về cuộc đời nghèo khổ, cơ cực đến xót xa của gia đình

nông dân một mẹ và mười một đứa con. Hàng ngày cả gia đình phải đối chọi

với thiếu thốn, với cái đói. Miếng ăn của cả gia đình phụ thuộc vào sự may

rủi:

“ những ngày may mắn có người mướn, bác Lê dậy sớm để tối về có bát gạo

nuôi lũ con đói ở nhà. Những ngày không có ai mướn thì cả nhà phải nhịn đói.

cuộc đời của gia đình bác Lê cứ như thế mà lặng lẽ qua, ngày no rồi lại ngày

đói..” Thời gian trôi qua với cái điệp khúc đều đặn, đáng sợ, nó như đang bào

mòn cuộc sống của gia đình bác cùng những gia đình trong cái phố huyện

nghèo đó. Thời gian hiện tại ở đây chỉ giúp cho nhân vật có cảm giác mình

đang tồn tại, chứ không đưa ra một tia hi vọng nào cho nhân vật. Chính vì thế

người mẹ khốn khổ trong cơn vật lộn với cuộc sống để cứu đói cho cả gia đình

đã phải hứng chịu một kết cục bi thảm: là cái chết, để lại một đàn con không



55



biết trông cậy vào ai. Thời gian hiện tại trong truyện ngắn Thạch Lam đồng

nghĩa với cuộc sống bất hạnh của nhân vật.

Ở tác phẩm Hai đứa trẻ, thời gian hiện tại cũng là thời gian tẻ nhạt, đơn

điệu đến nhàm chán. Cảnh phố huyện hôm nay cũng như hôm qua và lặp lại ở

ngày mai: “một ngày như mọi ngày”.

Trong vòng quay khắc nghiệt của thời gian, con người phải sống mòn mỏi

và luôn chờ đợi một điều gì đó.

Qua cuộc đời của Liên( Một cuộc đời) thời gian hiện thực là thời gian

không lối thoát: “ngày nọ nối tiếp ngày kia Liên phải chịu cái đời khổ sở đau

đớn mọi ngày”. Đó là cái khổ một đời người của Liên, của Dung (Hai lần

chết) và biết bao người phụ nữ khác trong xã hội cũ.

Bên cạnh thời gian hiện thực mà Thạch Lam dùng để dẫn chuyện, trong

các truyện đi sâu vào miêu tả thế giới nội tâm của nhân vật, dường như thời

gian bị nhòe đi theo dòng cảm giác. Thời gian được ý thức như một đại lương

không xác định.

-“Một buổi sáng mùng một tết, nàng không nhớ rõ là tết năm nào, nhưng

đã lâu lắm rồi thì phải” (Tối ba mươi)

-“Nàng không nhớ rõ gì cả, ra đến sông lúc nào nàng cũng không biết”

(Hai lần chết)

-“Tâm nghĩ đến trước kia, hình như là đã lâu lắm …” (Cô hàng xén)

Sự lãng quên các yếu tố thời gian trong các trường hợp trên, nhằm kéo

dài sự vô nghĩa, chán chường của những kiếp người. Họ sống mà như không

phải sống, chỉ để tồn tại, không có ý thức.

Trong những tác phẩm truyện ngắn của Thạch Lam có nói đến thời gian

tương lai, nhưng nó chỉ là một tương lai mù mịt không chắc chắn, không rõ

rệt.



56



Ở truyện ngắn Nhà mẹ Lê nó là mốc một thời gian tương lai nhưng thời

gian đó nó lại tối tăm mù mịt, bi thảm. Cái cảm giác lo sợ đè nén tâm can của

những người hàng xóm, khi hàng ngày họ phải chứng kiến cảnh đàn con của

Bác Lê mất mẹ đói lả ngồi ở vỉa hè.

Còn truyện Cô hàng xóm thời gian lại được thể hiện qua tâm hồn của

Tâm. Một lúc nào đó thảnh thơi Tâm “mơ màng nghĩ đến sự thành công của

các em sau này: đỗ đạt rồi đi làm trên tỉnh giúp mẹ, nhà nàng lại mát mặt

như xưa…”. Mặc dù trong suy nghĩ của nhân vật như thế nhưng chúng ta

thấy thời gian tương lai ở đây cũng mờ mịt, không chắc chắn.

Truyện dưới bóng hoàng lan trong cái khung cảnh tĩnh lặng và đầy

hương thơm thì cảm giác thời gian như một sự ngưng đọng. Cái ngưng đọng

được bắt đầu từ khi nhân vật chính là Thanh từ trên tỉnh trở về thăm bà

“phong cảnh vẫn y nguyên như ngày chàng đi xa. Gian nhà vẫn tĩnh mịch và

bà chàng vẫn tóc bạc phơ và hiền từ…”. Cho đến lúc Thanh ra đi “chàng bé

quá và lại đi xa…”. Thời gian ngưng đọng gây cảm giác xao động trong tâm

hồn con người.

Thời gian ngưng đọng, với Thạch Lam như là một sự tận hưởng, muốn

dừng lại thật lâu để nhìn cái đẹp trong sự bảo tồn, gìn giữ trân trọng mến yêu

của nhà văn. Theo Phong Lê “Đây là sự ngưng đọng trong thế giới biến đổi.

Nếu sự biến đổi là theo hướng lụi tàn, bi quan thì sự ngưng đọng là níu giữ

để bảo tồn những gì tốt đẹp, những gì là niềm tin và chỗ dựa cho con người”

[53. tr.66 ]

Khác với trường hợp của Thanh, Tâm (Trở về), sự ngưng đọng không thể

níu chàng ở lại với quê hương, quay về với cội nguồn của mình, song ít ra nó

cũng khiến cho lòng chàng cảm thấy cảm động. Tâm cảm nhận “Cái nhà cũ

vẫn như truớc không thay đổi…vẫn cái gian nhà mà chàng đã sống từ thuở

nhỏ…”



57



Thời gian được cảm nhận như một sự ngưng đọng là một trong những thủ

pháp hay được dùng để đạt tới sự đúc kết thời gian. Làm cho thời gian ngưng

lại ở một khoảnh khắc nhất định, đã từ lâu được nhiều tác giả sử dụng gọi là

“sùng bái khoảnh khắc”.

Theo tác giả Jean – Jacques Rousseau kể lại rằng: Ông đã sống ở SaintPierre những giờ phút hạnh phúc, trong thời đó thời gian không còn tồn tại và

hiện tại dường như vĩnh viễn…

Trong truyện ngắn của Thạch Lam, thời gian nghệ thuật luôn đựơc xây

dựng theo cách cảm nhận thời gian của con người. Do đó, thời gian có lúc trôi

đi thật nhanh, nhưng có lúc dường như ngừng trôi, hoặc trôi thật chậm chạp:

“Trăm năm là ngắn, một ngày dài ghê! (Tản Đà). Thời gian có lúc trôi thật

nhanh. Đó là thời gian của bé Dung (Hai lần chết) chưa phải đi lấy chồng,

dẫu phải sống trong sự ghẻ lạnh của gia đình, nhưng cô vẫn thấy đó là quãng

thời gian cô được an phận, vô tư, không tính toán… Vậy mà “thấm thoắt đã

14 tuổi”… ở đây Thạch Lam đã biểu thị thời gian bằng hai chữ “thấm thoắt”.

Thời gian có lúc trôi thật chậm: nhân vật Thành ( Sợi tóc) trong khoảnh

khắc đấu tranh gay gắt với chính bản thân mình trước sự cám dỗ của đồng

tiền: lấy hay không lấy với những đồng tiền của bạn. Lúc đó Thành thấy “một

lúc bây giờ sao lâu thế”…Sự nhanh chậm của thời gian trong cuộc đời thực

cũng như trong tác phẩm văn học nhiều khi do tâm lý con người mà có.

Với những tác phẩm truyện ngắn của Thạch Lam, ông đã rất thành công

trong việc sử dụng các hình thức thời gian nghệ thuật để tổ chức tác phẩm của

mình nhằm đạt hiệu quả cao trong việc bộc lộ nội dung tác phẩm.

Truyện ngắn Thạch Lam là sự kết hợp nhịp nhàng, không gượng ép của

các lớp thời gian: Đó là thời gian quá khứ tâm lí của nhân vật, thời gian hiện

tại dẫn truyện, thời gian trong tương lai gợi mở, thời gian trong cảm giác…Từ

đó chúng ta thấy được một phong cách rất tài hoa của nhà văn Thạch Lam.



58



3. 2. Không gian nghệ thuật

3 .2 .1 Quan niệm về không gian nghệ thuật

Cùng với thời gian, không gian nghệ thuật là một yếu tố không thể thiếu

trong một tác phẩm. Không gian là môi trường hành động của nhân vật, là bối

cảnh diễn ra các sự kiện, là đối tượng miêu tả, là chất liệu nghệ thuật của các

nhà văn. Không gian ở đây có thể là một nơi chốn cụ thể của một tác phẩm,

cũng có thể là một quang cảnh chung, nó là mối quan hệ giữa các nhân vật với

thời gian.

Con người là nhân vật trung tâm được phản ánh trong các sáng tác của

người nghệ sỹ. Chính vì vậy mà con người có mối quan hệ mật thiết với thế

giới xung quanh, nơi họ sinh ra và lớn lên như: cây đa bến nước, con đò....

Không gian nghệ thuật gắn với cảm thụ về không gian, nên mang tính chủ

quan của nhà văn. ngoài không gian vật thể có không gian tâm tưởng. Chính

vì vậy, không gian nghệ thuật có tính độc lập tương đối, nó không đồng nhất

với không gian địa lí.

Có thể nói rằng không gian nghệ thuật là một phương diện quan trọng của

tư duy nghệ thuật. Có thể phân tích không gian, phát hiện không gian trong

tâm tưởng, lý giải chất động tĩnh thực hư của nó thông qua việc tìm hiểu các

quan hệ khăng khít giữa nó với thời gian nghệ thuật.

3.2. 2. Không gian nghệ thuật trong truyện ngắn Thạch Lam

Cùng với việc tìm hiểu về thời gian nghệ thuật, đi sâu vào khám phá

không gian nghệ thuật trong truyện ngắn của Thạch Lam là một bước quan

trọng cho ta thấy được thế giới và con người của nhà văn

Thạch Lam có quan niệm về sáng tác không giống với các nhà văn trong

nhóm Tự lực văn đoàn, mà giọng văn của ông luôn hướng về phía cuộc đời

thực. Chính vì vậy mà không gian làm nên chất liệu nghệ thuật cho nhà văn là

không gian hiện thực hàng ngày.



59