CHƯƠNG 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÍ LUẬN TƯ DUY THƠ VÀ TƯ DUY THƠ CỦA TRẦN ĐĂNG KHOA

gian truyền thống mà ai cũng biết ấy thành của riêng mình với một tư duy trẻ thơ vô

cùng sáng tạo.

Tính sáng tạo không chỉ thể hiện trong tư duy của nghệ sĩ, mà còn thể hiện trong

quá trình thụ cảm của công chúng. Thụ cảm nghệ thuật không phải là tác động một

chiều từ tác phẩm đến công chúng, mà là một quan hệ hai chiều. Tính đến nay,

những bài thơ trong “Góc sân và khoảng trời” vẫn là những bài thơ viết cho thiếu

nhi hay nhất trong văn học Việt Nam, để có được thành tựu vượt bậc đó quả thực

không hề đơn giản. Phải chăng điều này xuất phát từ chính cách suy nghĩ, tư duy

của cậu bé khi đến với thơ? Các nhà thơ khác khi làm thơ cho các em thiếu nhi vẫn

bị chi phối, bị hạn chế bởi chính tư duy đã trưởng thành của mình, điều đó khiến

những tác phẩm đó thiếu đi sự hồn nhiên, vô tư vốn chỉ có ở những em bé. Trong

những ngày đầu chập chững Trần Đăng Khoa đến với thơ chỉ bởi một lí do đơn

giản, Khoa nghĩ làm thơ là một trò chơi ghép chữ chứ không phải là một công việc

nghiêm túc, bởi vậy thơ của Khoa là thơ để chơi đùa với bạn bè, để dỗ dành em gái

và tâm sự với những sự vật xung quanh nhà.

Tư duy thơ là một biểu hiện của tư duy nghệ thuật nhưng bản thân nó lại mang

trong mình một khả năng biểu hiện phong phú, đó là nhờ vào yếu tố ngôn ngữ.

Không thể phủ nhận rằng thơ có một ngôn ngữ phong phú, đa dạng với nhiều màu

sắc, là một phương tiện giao tiếp có tính xã hội hóa cao. Vì vậy cũng không có gì lạ

khi cho rằng thơ là một phương tiện thể hiện nhiều tâm trạng, nhiều dạng cảm xúc

với những nội dung cụ thể nhất, trực tiếp nhất và thậm chí là mơ hồ nhất. Trong thơ

vừa có nhạc, vừa có họa, biểu tượng thơ ca vì thế vừa mang tính biểu tượng thị giác

vừa mang tính biểu tượng thính giác. Những đặc điểm này được Trần Đăng Khoa

thể hiện rất thành công trong tác phẩm của mình, mỗi bài thơ được viết dưới dạng

lục bát truyền thống, lúc lại được thể hiện trong thể tự do. Tư duy thơ luôn khẳng

định và chấp nhận khả năng tưởng tượng đến mức vô hạn của nhà thơ, bởi vậy

chúng ta mới có những vần thơ “thành thần” như: Tiếng gà – Giục quả na – Mở mắt

– Tròn xoe (Õ…ó…o), Nghe tiếng sương đọng mật – Đọng mật trên cành tre (Nửa

đêm tỉnh giấc), Mụ gà cục tác như điên – Làm thằng gà trống huyên thiên một hồi



15



(Buổi sáng nhà em), Ngoài thềm rơi chiếc lá đa – Tiếng rơi rất mỏng như là rơi

nghiêng (Đêm Côn Sơn)…. Trong thơ, liên tưởng là một trong những yếu tố quan

trọng tạo nên sự thành công cho một tác phẩm bởi liên tưởng là quy luật của sự

nhận thức và cũng là quy luật của cảm xúc, sự vận động của trí tưởng tượng ấy là có

định hướng chứ không phải là một sự vô ý. Nhà thơ Sóng Hồng đã cho rằng: “ Thơ

là nghệ thuật kì diệu bậc nhất của trí tưởng tượng”. Đối với một tác giả, trí tưởng

tượng là công cụ hữu hiệu nhất tạo nên những vật liệu cho một tác phẩm thơ, bao

gồm: tứ thơ, ý thơ và lời thơ. Đây được xem là một đặc điểm tạo nên sự thành công

vang dội dành cho thần đồng thơ Trần Đăng Khoa.

Yếu tố trữ tình là một trong những yếu tố xuyên suốt những tác phẩm thơ Trần

Đăng Khoa. Cái tôi trữ tình dù được thể hiện bằng cách nào, trực tiếp hay gián tiếp

thì vẫn luôn là yếu tố quan trọng hàng đầu. Mặc dù, cái tôi trữ tình ấy trong từng

giai đoạn, thời điểm có thể có sự thay đổi theo quy luật tất yếu của thời gian. Khi

còn nhỏ tuổi Trần Đăng Khoa làm thơ với tư duy của một cậu bé, cậu bé ấy mỗi

năm một lớn lên, bản thân tư duy trẻ thơ ấy cũng có sự phát triển nhất định. Đến khi

trở thành một nhà thơ khoác áo lính thì tư duy thơ Trần Đăng Khoa lại là tư duy của

một người lính trưởng thành. Và sau cùng, khi nhà thơ đã gác súng để đi theo con

đường học vấn thì tư duy ấy lại có sự chuyển biến khác, những vấn đề ông quan tâm

có tầm ảnh hưởng lớn hơn, mang tầm vĩ mô hơn. Có thể nói, chính những biến

động, thay đổi trong cuộc sống là yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến xu hướng vận

động của tư duy thơ nói chung và tư duy thơ Trần Đăng Khoa nói riêng. Tất nhiên

sự vận động này không thể diễn ra trong một sớm một chiều mà là cả một quá trình

lâu dài, cũng như Trần Đăng Khoa đã có mười năm làm thơ thiếu nhi và cũng

chừng ấy thời gian làm thơ với tư cách một người chiến sĩ. Khi mục đích của tác giả

có sự thay đổi thì sự liên tưởng trong tác phẩm cũng chịu ảnh hưởng, cũng có

những sự thay đổi để phù hợp với chính người sáng tác . Liên tưởng càng đa dạng

thì những biểu hiện của nó càng sinh động , việc nhận thức càng trở nên sâu sắc ,

cảm xúc cũng vì thế mà trở nên phong phú hơn



. Trong thơ liên tương la quy luât

̉

̀

̣



của sư nhân thưc va cung la quy luât cua cam xuc . Có thể nói tư duy thơ là sự khôi

̣

̣

́

̀ ̃

̀

̣ ̉

̉

́



16



phục và sáng tạo nên các biểu tượng trực quan để biểu hiện tư tưởng và cảm xúc

nhưng không phai do nhân thưc cam tí nh quyêt đị nh

̉

̣

́

̉

́



,



. Bản th ân môi nha thơ vơi

̃

̀

́



nhưng quan niêm, nhưng nhân thưc vê yêu tô nhân sinh, thơi đai cung như nhưng ca

̃

̣

̃

̣

́

̀ ́

́

̀

̣ ̃

̃

́

tính của chính họ sẽ là những yếu tố khiến họ chú ý nhiều hơn đến một số loại biểu

tương nhât đị nh . Nói đến thơ Trầ n Đăng Khoa la noi đên biêu tương “goc sân”

̣

́

̀ ́ ́

̉

̣

́



,



“khoang trơi”, “canh co”…Đ ối với mỗi nhà thơ, ngôn ngư vưa co y nghĩ a phương

̉

̀

́

̀

̃ ̀

́ ́

tiên vưa co y nghĩ a muc đí ch.

̣

̀

́ ́

̣

1.2. Tƣ duy thơ Trần Đăng Khoa

Tìm hiểu tư duy thơ Trần Đăng Khoa, trước hết cần xem xét nghiên cứu những

yếu tố ảnh hưởng đến hồn thơ Trần Đăng Khoa, đó là yếu tố gia đình, thời đại cũng

như quan niệm về thơ của chính tác giả. Trần Đăng Khoa được sinh ra và lớn lên

trên một vùng quê chiêm trũng của đồng bằng sông Hồng trong một gia đình thuần

nông. Ngay từ ngày nhỏ, nhà thơ đã được tiếp xúc với những bài hát ru, những câu

ca dao, những truyện kể mang đầy màu sắc dân gian thần thoại của bà và mẹ. Dấu

tích của những yếu tố này còn được thể hiện khá rõ nét trong tập “Góc sân và

khoảng trời”, “Bên góc sân nhà em” được nhà thơ viết thời nhỏ. Từ cách sử dụng

nghệ thuật nhân hóa dành cho sự vật, lối viết vòng tròn cho đến cách xưng hô

“mày” - “tao” …đều là những đặc điểm rất quen thuộc trong văn học dân gian. Đọc

thơ Trần Đăng Khoa, người đọc dễ nhận thấy một phong cách rất riêng trong việc

sử dụng từ ngữ, cách liên tưởng, tưởng tượng vô cùng hồn nhiên, độc đáo. Đề tài

của Trần Đăng Khoa không phải ở những nơi xa xôi mà chính là những sự vật quen

thuộc như những người bạn nhỏ mà hàng ngày cậu bé vẫn chơi đùa. Xem việc làm

thơ như một trò chơi nên đối với Trần Đăng Khoa việc làm thơ là một cách ghi nhật

kí. Bên cạnh những bài thơ thể hiện tính hồn nhiên, trong sáng rất đặc trưng của trẻ

nhỏ, Trần Đăng Khoa còn có những bài thơ mang tính thời sự, thể hiện thái độ của

nhà thơ đối với cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước của toàn dân tộc – Đó là

những bài thơ viết về sự thay đổi của làng quê, hình ảnh chú bộ đội, sự lên án gay

gắt kẻ thù xâm lược… Yếu tố thời đại đã góp phần tạo nên những sắc thái khác



17



nhau trong thơ Trần Đăng Khoa giai đoạn này. Khoa làm thơ trước hết là để dỗ em,

để vui chơi nhưng đồng thời cũng là để thể hiện những suy nghĩ của mình trước một

cuộc chiến tranh phi nghĩa mà đế quốc Mỹ đã đưa đến Việt Nam. Bởi vậy trong thơ

Khoa mới xuất hiện ụ súng trên đường làng, thày giáo trong cuộc chiến tranh cũng

ra trận rồi trở về trường xưa với đôi nạng gỗ trên tay, hình ảnh các chú bộ đội thân

thiết và dũng cảm…

Đối với trẻ thơ, khi bắt đầu biết đọc, biết viết, thế giới được mở ra trước mắt các

em thật rộng lớn, cái gì cũng ẩn chứa những câu hỏi chưa có lời giải đáp, bởi vậy

mỗi sự vật hiện tượng đều gây nên sự tò mò muốn được khám phá. Thế giới lung

linh ngập tràn sắc màu trong thơ Trần Đăng Khoa cũng xuất phát từ chính những tò

mò thú vị đó. Trần Đăng Khoa chỉ khác với các bạn mình ở chỗ cậu bé có cách lí

giải vô cùng ngộ nghĩnh và sáng tạo khiến người đọc vô cùng thích thú. Người đọc

có thể hình dung đến một cậu bé suốt ngày thơ thẩn chơi ở góc sân nhà, lúc lúi húi

bên những cây trầu, lúc trầm ngâm nhìn những quả bòng đang bị rụng nổi lên mặt

ao, lúc lại vui chơi với con chó Vàng…Thơ Trần Đăng Khoa sinh động trong từng

câu chữ, ngay cả trong những bài thơ ngỡ như tĩnh lặng thì ẩn chứa phía sau đó, dù

chỉ là một vài từ thôi cũng đã thể hiện được hết những chuyển động hết sức tinh vi

của sự vật. Những bài thơ được Trần Đăng Khoa sáng tác trong giai đoạn này đã thể

hiện một tư duy mở rất tích cực, nhà thơ luôn mở rộng lòng mình với vạn vật, cỏ

cây, dù vui hay buồn. Bởi vậy, phạm vi đề tài trong thơ Trần Đăng Khoa viết rất

rộng lớn, đi đến đâu gặp sự lạ cũng có thể tạo thành một bài thơ, cho dù không gian

nghệ thuật của nhà thơ lúc này chỉ là một góc sân nhà, vườn cây quanh nhà, dòng

sông Kinh Thày và một khoảng trời xanh cao trên đầu. Nhỏ hẹp là vậy nhưng đối

với tư duy của Trần Đăng Khoa trong thời điểm này đó lại là cả một thế giới to lớn

với biết bao điều thú vị. Quan sát những sự vật, hiện tượng vốn dĩ rất quen thuộc

với mọi người và kể lại bằng thơ, Trần Đăng Khoa đã biến những điều tưởng như

bình thường, vô vị ấy trở nên đặc sắc, mang đậm dấu ấn cá nhân. Điều khiến cho

thơ Trần Đăng Khoa bay cao, bay xa như vậy phần lớn là từ tư duy thơ của cậu bé.

Cùng thời với Trần Đăng Khoa cũng có nhiều em bé làm thơ, tuy nhiên chưa ai đạt



18



đến đỉnh cao và được mệnh danh là “thần đồng”. Sự hồn nhiên, trong sáng của trẻ

em hầu hết được thể hiện trong thơ của các nhà thơ nhỏ tuổi, tuy nhiên yếu tố để

một cá nhân vượt trội hơn hẳn lại là yếu tố tài năng bẩm sinh. Trần Đăng Khoa may

mắn bởi được nuôi dưỡng trong cái nôi nghệ thuật dân gian từ những ngày thơ bé,

rồi khi biết đọc biết viết cậu bé lại có được những cảm xúc, rung cảm tinh tế hơn

những trẻ em khác. Bởi vậy, khi đến với thơ Trần Đăng Khoa, mỗi bài thơ đều chứa

đựng nhiều yếu tố nghệ thuật, yếu tố nhân văn mà bản thân tác giả lúc đó cũng chưa

ý thức được hết. Tiếng thơ là tiếng lòng, quả thực thơ Trần Đăng Khoa đi vào lòng

người chính bởi những bài thơ ấy được viết bằng những cảm xúc tinh khôi nhất,

trong sáng nhất và luôn chan chứa tình yêu thương. Sau này, khi viết trong cuốn

“Chân dung và đối thoại”, nhà thơ đã định nghĩa thơ hay là thơ “giản dị, xúc động

và ám ảnh” [13, tr.7]. Qủa thực, ngay từ những bài thơ đầu tiên Trần Đăng Khoa đã

chinh phục độc giả bởi những lời thơ giản dị nhưng sâu sắc. Những bức tranh do

thơ Trần Đăng Khoa dựng lên đều là những cảnh rất phổ biến ở bất kì làng quê Bắc

Bộ nào, thế nhưng trên cái nền chung ấy nhà thơ đã tạo được dấu ấn riêng, không

thể nhầm lẫn. Có thể nói trong thơ Trần Đăng Khoa đã hội tụ được các yếu tố tích

cực cũng như một tài năng xuất chúng để tạo nên những tác phẩm bất hủ dành cho

lứa tuổi thiếu nhi. Đến với thơ bằng một tư duy trẻ con hồn nhiên, bản thân Trần

Đăng Khoa trong thời gian đầu chỉ xem việc làm thơ như một trò chơi, nhưng khi

nhận được sự chỉ dạy tận tình của các nhà thơ lớn, đặc biệt là nhà thơ Xuân Diệu,

cậu bé đã ý thức được làm thơ là một công việc nghiêm túc, đòi hỏi sự tập trung,

tính sáng tạo cao. Tư duy thơ Trần Đăng Khoa bởi vậy đã có sự vận động, chuyển

biến tích cực. Tài năng và ý thức trách nhiệm đối với sản phẩm nghệ thuật của bản

thân đã giúp cạu bé có những bài thơ có chiều sâu hơn, phản ánh những suy nghĩ

sâu sắc hơn. Bước tiến này trong thơ Trần Đăng Khoa tuy không phải là một sự

chuyển biến lớn nhưng đã góp phần quan trọng giúp nhà thơ có được những định

hướng đúng đắn trong sáng tác, đó là kim chỉ nam để nhà thơ tiếp tục trên con

đường nghệ thuật.



19



Trải qua một thời gian dài trong quân đội, Trần Đăng Khoa đã có quá trình

trưởng thành tích cực, người đọc khó có thể gặp lại chân dung một cậu bé làm thơ

ngày nào. Đi nhiều, tiếp xúc nhiều, trải nghiệm nhiều đã khiến nhà thơ có quá trình

chuyển đổi khá rõ rệt trong tư duy thơ. Lúc này, những vần thơ đã mất dần tính hồn

nhiên trẻ thơ vốn là đặc điểm rất quan trọng tạo nên danh tiếng cho thơ Trần Đăng

Khoa ngày nhỏ. Thay vào đó là tư duy của một người lính, một nhà thơ đã trưởng

thành. Cái tôi cá nhân nay không còn xưng “em”, tư duy cũng không còn hướng

ngoại như ngày thơ ấu nữa. Thay vào đó là một cái tôi trữ tình đầy cảm xúc, khép

kín hơn thể hiện một quá trình hướng nội với những tâm tư tình cảm đa chiều, phức

tạp. Nhà thơ hướng lòng mình đến những người đồng đội, đến “em”, và những tâm

tư của chính mình. Cũng bởi hướng đến những đối tượng trữ tình mới như vậy nên

thơ Trần Đăng Khoa cũng phải tìm đến những cách thể hiện mới. Người đọc không

còn nhìn thấy hơi hướng của những thể thơ truyền thống, những câu chuyện cổ tích

hay lời ru đưa nôi ngày xưa nữa, thay vào đó ông viết thơ hầu hết theo thể tự do để

thể hiện một cuộc sống nội tâm phức tạp và đa chiều. Sự vận động trong tư duy thơ

Trần Đăng Khoa theo thời gian không khiến độc giả ngạc nhiên, bởi một điều đơn

giản cậu bé Khoa ngày nào giờ đã trưởng thành, Trần Đăng Khoa viết thơ cũng sẽ

viết dưới tầm nhìn, góc độ của một người đã từng trải. Ngày nhỏ là một cậu bé thần

đồng, khi đã là một người lính cầm bút, Trần Đăng Khoa vẫn luôn có những tố chất

đặc biệt, thơ ông tìm đến những đối tượng phản ánh mới dưới những suy nghĩ đồng

cảm và nhân văn. Bắt gặp lại trong thơ Trần Đăng Khoa những câu chuyện hàng

ngày, từ việc chờ mưa đến cháy lòng, việc chứng kiến bạn mình chiến đấu với cá

mập để có cá mang về nấu cháo, việc chứng kiến những hòn đảo đang chìm dưới

nước…tất cả được tác giả tái hiện lại thành những câu chuyện. Những câu chuyện

ấy xét trên bề mặt cũng như những câu chuyện cậu bé Khoa ngày nào vẫn làm thơ

kể cho bạn bè nghe, chỉ khác một điều, vị trí của nhân vật trữ tình ở đây đã có sự

thay đổi. Nếu thơ viết ngày bé là để mở lòng mình, đón chào vạn vật và cảm nhận

sự sống đang sinh sôi, thì thơ trong giai đoạn này lại là những vần thơ khép

mình¸viết về đồng đội với tất cả sự gắn bó, tình cảm chân thành nhưng ẩn sâu trong



20



đó vẫn là những nỗi niềm xót xa, thương đồng đội, thương mình. Hiện thực bây giờ

là những sóng gió, bão táp trên biển, là việc thường xuyên thiếu thốn, khó khăn

trong những sinh hoạt hàng ngày…Những điều tưởng chừng như giản đơn lại trở

nên vô cùng xa xỉ ở nơi đầu sóng ngọn gió này. Bởi vậy thơ Trần Đăng Khoa giai

đoạn này chứa đựng nhiều tâm trạng, ngẫm nghĩ về cuộc đời, về số phận con người,

và vượt lên trên hết vẫn là niềm tin vào một tương lai tốt đẹp hơn, tươi sáng hơn

giành cho Tổ quốc mình.

Quá trình vận động của tư duy trong việc sáng tác thơ của Trần Đăng Khoa đã

khẳng định nhà thơ từ những cảm xúc cá nhân đã biết mở rộng lòng mình ra với

những tình cảm yêu thương đồng loại, cỏ cây, sự vật…Trong hai giai đoạn thơ của

Trần Đăng Khoa, tuy cách tư duy có sự vận động khác nhau nhưng tất cả đều chứng

tỏ rằng những vần thơ của Trần Đăng Khoa được sinh ra là để dành cho yêu thương.

2. QUÁ TRÌNH SÁNG TÁC VÀ QUAN NIỆM VỀ THƠ CỦA TRẦN ĐĂNG

KHOA

2.1. Sự xuất hiện của một thần đồng thơ

Trần Đăng Khoa sinh ngày 24 tháng 4 năm 1958, quê làng Trực Trì, xã Quốc

Tuấn, huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương trong môt gia đì nh thuân nông . Ngay từ

̣

̀

thuở ấu thơ, cậu bé đã được nghe bà và mẹ hát ru bằng những câu ca dao, những

câu chuyện cổ tích, truyện Kiều…Thế giới kì ảo, lạ lùng của những câu chuyện cổ,

những hình ảnh thân thuộc, giàu màu sắc trong những bài ca dao, những câu tục

ngữ đã sớm in sâu trong tâm trí non nớt và trở thành mạch nguồn nuôi dưỡng hồn

thơ Trần Đăng Khoa – một trong những yếu tố quan trọng tạo nên một thần đồng

thơ giai đoạn sau này.

Khi biết đọc, Trần Đăng Khoa rất ham đọc sách, đặc biệt là thơ ca. Tủ sách của

anh trai đã dần trở thành thế giới riêng của cậu bé với những “Dế mèn phiêu lưu

ký”, “Truyện cổ An đéc xen”, “Truyện Kiều”…Vì vậy nên dù còn ít tuổi nhưng Trần

Đăng Khoa đã có trong tay một “lưng vốn” kha khá gồm hàng trăm câu ca dao và

truyện Kiều. Bài thơ đầu tiên Trần Đăng Khoa viết là bài “Con bướm vàng” (1964)



21



đã thể hiện trực tiếp những cảm xúc của một cậu bé chưa đầy tám tuổi với lời thơ

mộc mạc và hồn nhiên: Con bướm vàng - Con bướm vàng - Bay nhẹ nhàng - Trên

bờ cỏ - Em thích quá - Liền đuổi theo - Con bướm vàng - Nó bỏ cánh - Vút lên cao Em nhìn theo. Bài thơ có cách diễn đạt mang dáng dấp một khúc đồng dao, các câu

mở đầu và câu cuối cùng hiệp vần với nhau để có thể đọc liên tiếp, xoay tròn. Bài

thơ ra đời, gây nên sự ngạc nhiên cho người lớn và sự thích thú của những độc giả

nhỏ tuổi, mà trước hết chính là cô em gái trong nhà. Sau cái ngưỡng đầu tiên còn

nhiều bỡ ngỡ ấy, cậu bé đã từng bước bước vào thế giới thơ ca như bước vào những

câu chuyện cổ tích. Những nhân vật trong thơ Trần Đăng Khoa là những sự vật rất

gần gũi hàng ngày như cây cối, con vật, góc sân, những trò chơi của trẻ em nông

thôn…Thơ của cậu bé nhanh chóng được những người xung quanh biết đến và yêu

thích, tiếng đồn về một cậu bé thần đồng thơ ca ngày càng lan xa. Nhiều tờ báo

trung ương và địa phương đã đăng thơ Trần Đăng Khoa. Năm 1967, thơ Trần Đăng

Khoa lần đầu tiên xuất hiện trên báo Văn nghệ và báo Thiếu niên tiền phong nhân

dịp kỉ niệm sinh nhật Bác, đó là bài “Ảnh Bác”. Khi nói về thơ Trần Đăng Khoa, tác

giả Vân Thanh đã nhận xét: “Thơ Khoa chủ yếu là nói đến thơ của yêu thương, của

sự sống trẻ thơ, của sinh hoạt bình dị hàng ngày. Từ góc sân nhà, thơ Khoa thấm

nhuần dư vị quê hương đồng nội Việt Nam” [37, tr. 156] . Sau này, khi được hỏi về

thời gian đầu sáng tác nhà thơ Trần Đăng Khoa đã thổ lộ: “Tôi đến với thơ hồn

nhiên như em bé đến với trò chơi vậy” [13, tr. 30]. Những suy nghĩ giản đơn, hồn

nhiên ấy đã thay đổi sau khi cậu bé gặp nhà thơ Xuân Diệu – Người sau này đã trở

thành một người thày rất gần gũi, thân thiết với nhà thơ thiếu nhi . Nhà thơ lớn của

nền thi ca Việt Nam hiện đại đã chỉ ra cho cậu bé thấy sự vất vả và tính nghiêm túc

trong công việc sáng tạo nghệ thuật, thơ ca không bao giờ là trò chơi cả. Những

điều này đã có tác động lớn đến nhân sinh quan của cậu bé thần đồng. Năm 1968,

tập thơ “Góc sân và khoảng trời” gồm 52 bài thơ của Trần Đăng Khoa đã được Ty

giáo dục Hải Hưng xuất bản. Cũng trong năm này, nhà xuất bản Kim Đồng đã in ấn

và phát hành tập “Từ góc sân nhà em” gồm 12 bài thơ. Tập thơ “Góc sân và khoảng

trời” của Trần Đăng Khoa sau này còn được tái bản nhiều lần. Các tờ báo trung



22



ương, địa phương, trong nước và nước ngoài đều đăng nhiều bài phóng sự và bút kí

về cậu bé thần đồng Trần Đăng Khoa. Thơ của cậu bé làng Điền Trì lần lượt được

dịch và đăng tải trên nhiều tờ báo ở các nước như Pháp, Cuba, Liên Xô, Hungari…

Năm 1970, khi đế quốc Mỹ ngừng ném bom miền Bắc, trong khoảng thời gian

yên bình ngắn ngủi đó, cậu học sinh lớp bốn Trần Đăng Khoa đã kịp quay về với

những câu chuyện cổ tích thần tiên. Không còn hình ảnh của những hố bom, những

ụ pháo trên đường làng nữa, cậu bé đã kể lại những câu chuyện thần tiên ấy bằng

một thể tài thơ lớn – Trường ca. Đây là một thể loại khó viết bởi trường ca đòi hỏi

người viết phải có sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa phương pháp kể chuyện, phương

pháp điển hình hóa trong loại hình tự sự với những đặc trưng của thơ ca. Để đạt

được điều đó bản thân người viết cần phải có sự tích lũy và vốn sống phong phú.

Vậy nhưng, với “lưng vốn” khiêm tốn của mình, Trần Đăng Khoa đã mạnh dạn

trình làng trường ca “Đi đánh thần Hạn”. Đây là bản trường ca hư cấu theo cốt

truyện “Cóc kiện trời” kết hợp với những yếu tố hiện đại về bút pháp nghệ thuật

của thể loại trường ca. Tác phẩm này dài gần 1000 câu được viết theo thể tự do với

những hình ảnh phóng khoáng miêu tả cảnh đoàn người đói khát bước lên lưng cua

thần, bay lên trời để đánh nhau với thần Hạn. Tất nhiên nếu so sánh “Đi đánh thần

Hạn” của Trần Đăng Khoa với những tác giả cùng thời thì tác phẩm này có vị trí

khá khiêm tốn. Tuy nhiên, cũng không thể phủ nhận rằng, ở lứa tuổi thiếu nhi mà đã

dám thử sức với một thể loại khó như thế này thì đây đã được xem như một bước

tiến thành công trên con đường thể hiện cái tôi cá nhân của Trần Đăng Khoa. Sự

hứng thú với trường ca không dừng lại ở tác phẩm đó, song song với việc sáng tác

thơ, cậu bé vẫn chưa từ bỏ ý định tiếp tục gắn bó với thể loại đầy thách thức này.

Trong thời gian không quân Mỹ quay lại ném bom miền Bắc, làng quê yên tĩnh của

Trần Đăng Khoa cũng không thoát khỏi những trận oanh tạc của máy bay B52, cậu

bé lại miệt mài với với ý tưởng mới, và trường ca “Trừng phạt” ra đời. Không nằm

ngoài những hiện thực đang được chứng kiến từng ngày, “Trừng phạt” được xuất

hiện trên trang giấy bằng những cảm nhận của một cậu bé nông thôn về sự độc ác

của kẻ thù, những vết thương và sự mất mát trong chiến tranh cũng như thể hiện rõ



23



nét sự tàn phá của chiến tranh trên mảnh đất quê hương. Với những tác phẩm này,

những bước tiến của cậu bé thần đồng đã được ghi nhận bằng khả năng bao quát

rộng lớn cũng như khả năng miêu tả nội tâm nhân vật. Năm 1974, sự ra đời của

trường ca “Khúc hát người anh hùng” đã đánh dấu bước chuyển biến dài trên con

đường sáng tác của Trần Đăng Khoa. Khi bàn về tác phẩm này trên báo “Phụ nữ

Việt Nam” nhà phê bình Nguyễn Đăng Mạnh đã nhận xét: “Thế là Khoa đã lớn thật

rồi! Mới ngày nào còn sửng sốt về tài thơ của em bé tám, chín tuổi. Bây giờ em đã

nói toàn chuyện người lớn, chuyện chính trị, chuyện thời đại, lại còn bàn luận triết lí

nữa” [30]. So với những tác phẩm dài hơi trước đây của mình, “Khúc hát người anh

hùng” của Trần Đăng Khoa có sự thay đổi rõ rệt về quy mô với việc sắp xếp các

tuyến nhân vật chính, phụ. Đề tài về người nữ anh hùng Mạc Thị Bưởi không phải

là một đề tài mới, năm 1968 Trần Đăng Khoa đã viết bài “Em dâng cô một vòng

hoa” để tưởng nhớ tới người chiến sĩ cách mạng trung kiên này. Chặng đường bảy,

tám năm là khoảng thời gian tương đối dài để cậu bé có thể thấm thía sâu sắc hơn

cuộc đời chiến đấu oanh liệt của người nữ liệt sĩ. Điều khiến cho những độc giả khi

tiếp xúc với tác phẩm này ngạc nhiên ở chỗ, câu chuyện được cậu bé kể lại chân

thực, sống động và cụ thể đến mức người đọc có cảm giác như chính tác giả là

người đã được chứng kiến toàn bộ câu chuyện đó vậy. Nếu như “Đi đánh thần

Hạn” vẫn còn hơi hướng của một câu chuyện dân gian với không gian và thời gian

huyền thoại, thì với “Khúc hát người anh hùng” lại là một câu chuyện có thật, ở một

làng quê cụ thể với những nhân vật cụ thể. Năm khúc với gần 1300 câu thơ, trường

ca “Khúc hát người anh hùng” được viết xen kẽ giữa thể thơ tự do và thể lục bát

khá nhuần nhuyễn, thủ pháp đan cài này tạo cho tác phẩm có giọng điệu đa dạng

“bản thơ dài có chuyển điệu, có chỗ ngừng nghỉ, trợ sức cho người đọc được thoải

mái, hưng phấn theo dõi sự việc” [32]. Đây là một tác phẩm giàu trí tuệ với những

chiêm nghiệm, những triết lí gắn với những sự vật rất quen thuộc với cuộc sống của

người nông dân.

Mái gianh ơi hỡi mái gianh

Ngấm bao mưa nắng mà thành quê hương



24



Có thể nói “Khúc hát người anh hùng” như một cây cầu nối tiếp giữa hai giai

đoạn sáng tác của nhà thơ, dần xa rời những vần thơ “trẻ con” và bắt đầu trên con

đường trở thành một nhà thơ “người lớn”, những vần thơ tự sự đã dần thay thế cho

những vần thơ xưng “em” mang đậm tính đồng dao của làng quê. Từ việc làm thơ

như một trò chơi, như một bản năng thì trong tác phẩm này Trần Đăng Khoa đã biết

cách tổ chức một tác phẩm lớn với những chương hồi quy mô. Điều đó thể hiện sự

phát triển vững chãi của tư duy thơ Trần Đăng Khoa, từ những bài thơ đơn lẻ nay đã

biết phát triển những câu thơ thành một hệ thống có quy mô lớn với những quy định

niêm luật tương đối chặt chẽ. “Khúc hát người anh hùng” – Tuy vẫn còn những hạn

chế khó tránh khỏi với một cây bút trẻ như Trần Đăng Khoa, nhưng cũng đã kịp để

lại dấu ấn không phai nhòa trong lòng người đọc về một bản trường ca độc đáo của

cậu bé làng Điền Trì trong bản hòa âm trường ca anh hùng rộng lớn đương thời.

“Thần đồng thi ca” có lẽ là những từ ngữ thích hợp nhất để nói về Trần Đăng

Khoa cùng những bài thơ làm từ góc sân ngày ấy. Thần đồng là vì mới tám tuổi, khi

mà chữ nghĩa chả có bao nhiêu, nhưng cậu bé đã làm thơ – rất nhiều thơ. Dù những

bài thơ đó với điểm xuất phát là trò chơi xếp chữ của một cậu bé nông thôn, nhưng

không ai có thể phủ nhận rằng chúng đều hay và rất lạ. Điều đầu tiên cuốn hút độc

giả đến với thơ Trần Đăng Khoa là vì cách xưng hô lạ lùng - “mày – tao” , mà “mày

– tao” không chỉ xuất hiện trong một lần mà còn được lặp lại nhiều lần trong các bài

khác nhau. “Mày – tao” trong thơ Khoa có đủ sự suồng sã của chốn thôn quê và

luôn ăm ắp đầy những cảm xúc hồn nhiên của trẻ thơ. Ngây thơ, hồn nhiên là một

bảo bối có sức mạnh nhiệm màu, bởi thế không có gì lạ khi đến với thơ Trần Đăng

Khoa là độc giả đến với một thế giới riêng kì diệu mà trong đó thế giới vật – người

vô cùng phong phú, đa dạng. Hồn nhiên là thế nhưng điều gây ấn tượng mạnh nhất

đối với người đọc khi đến với thế giới thơ Trần Đăng Khoa chính là sức tưởng

tượng, liên tưởng đạt đến trình độ siêu việt của nhà thơ thiếu nhi này. Tác giả Vũ

Nho trong cuốn “Trần Đăng Khoa thần đồng thơ ca” đã khẳng định đây chính là

yếu tố đặc sắc nhất để xếp thơ Trần Đăng Khoa vào loại thơ thần đồng. Ở mỗi bài

thơ, cậu bé đều có cách nhìn, cách cảm, cách nghe riêng, cùng trí tưởng tượng, liên



25