2 Khái niệm và phân loại

Luận văn tốt nghiệp



Trần Thị Thanh Hà



Theo PGS. TS Đinh Văn Hường, tạp chí phải có từ 5 trang trở lên có dung lượng

và tính định kỳ dài hơn so với báo ngày và báo tuần (có thể đến 50 trang) . Quan

niệm về tạp chí thay đổi rất nhanh. Lúc đầu người ta quan niệm tạp chí là cuốn

sổ ghi chép.

Quan niệm 2 cho rằng là những tờ của cơ quan học thuật, nghiên cứu, phổ cập .

Ví dụ: Viện triết học có Tạp chí Triết học, Hội Nhà báo có tạp chí Người làm

báo.

Quan niệm 3 : Tạp chí vừa là học thuật, vừa nghiên cứu lý luận nghiệp vụ

vừa có tính chính trị .

Quan niệm 4: Tạp chí là tất cả 3 quan niệm trên.

Trên thực tế có ít nhất 3 loại hình tạp chí là:

-



Tạp chí nghiên cứu khoa học chuyên sâu của các ngành khoa



học (như tạp chí Toán học, tạp chí Văn học, tạp chí Triết học….)

Tạp chí giải trí (Tạp chí Thời trang trẻ , tạp chí Văn nghệ quân đội…)

Tạp chí vừa mang màu sắc chuyên ngành, vừa có tính phổ cập rộng rãi

(kinh tế, nông nghiệp nông thôn, công nghiệp…).

Trong các tạp chí chuyên ngành, các tạp chí về lĩnh vực kinh tế thuộc

nhiều ngành quản lý kinh tế các cấp khác nhau, nhiêu tổ chức nghiên cứu khoa

học kinh tế, trường đại học…

_____________________________________________________

(1 )



Từ điển tiếng Việt – NXB Khoa học xã hội- HN 1994



(2)



Từ điển tiếng Việt – NXB Giáo dục – HN 1996



Dung lượng của Tạp chí lớn để chuyển tải được tác phẩm lớn. Tạp chí là

một sản phẩm của báo chí. “Tạp chí đáp ứng nhu cầu tìm hiểu, nhận thức sâu sắc

cho xã hội những biến cố, những vấn đề mới đặt ra về những cơ sở khoa học,



20



Luận văn tốt nghiệp



Trần Thị Thanh Hà



thực tiến và những bản chất, kinh nghiệm được tổng kết, các chủ trương, Chính

sách quyết định của Đảng và Nhà nước.

Như vậy đặc trưng của tạp chí nói chung và tạp chí kinh tế nói riêng chính

là sự thể hiện nội dung tạp chí. Đó là phản ánh những sản phẩm trí tuệ sáng tạo

của các nhà khoa học, các nhà quản lý trong từng lĩnh vực hoạt động của đất

nước, đồng thời phổ cập những kiến thức khoa học trong đời sống thực tế, hướng

dẫn hành động và nâng cao dân trí. Với ý nghĩa này Tạp chí được coi là một

phương tiện làm cầu nối giữa nghiên cứu và thực tiễn….

1.2.2Phân định sự khác biệt giữa tạp chí và báo

Việc nhận thức đầy đủ khách quan về thực chất sự khác biệt giữa tạp chí

và báo là yêu cầu có ý nghĩa quan trọng cả về lý luận và thực tiễn. Đó là cơ sở

cần thiết cho việc thực hiện phương pháp hoạt động sáng tạo của những người

làm tạp chí, làm báo đồng thời cũng là cơ sở, căn cứ để hình thành các chủ

trương, hành động thích hợp đối với từng loại báo, tạp chí. Trong điều kiện báo

chí vận động mạnh mẽ như hiện nay, với chức năng là tiếng nói của Đảng và

Nhà nước và của các tổ chức chính trị xã hội, đồng thời là diễn đàn rộng rãi của

nhân dân, báo chí đã thể hiện vai trò xung kích của mình trên mặt trận tư tưởng

văn hoá. Chỉ trong khoảng vài năm gần đây báo chí ở các ngành, địa phương

được hình thành rộng khắp nhất là đối với loại hình tạp chí được tăng thêm hàng

trăm tờ. Nguyên nhân tác động đến tình trạng này là do thiếu sự quan tâm xác

định sự khác biệt, đặc trưng riêng giữa báo và tạp chí dẫn đến sự nhầm lẫn giữa

báo với tạp chí, không phân định được sự khác biệt giữa chúng về mục đích yêu

cầu, về đối tượng phục vụ, về nội dung hình thức và phương pháp chuyển tải

thông tin của mỗi loại sản phẩm báo chí…Từ đó việc hình thành mới các báo

hay tạp chí đã có hiện tượng vừa thừa vừa thiếu, nhiều kênh chuyển tải thông tin



21



Luận văn tốt nghiệp



Trần Thị Thanh Hà



trùng lắp, thiếu tính hệ thống, làm giảm hiệu quả đáp ứng nhu cầu thông tin cho

các đối tượng công chúng của tạp chí.Có nhiều cách tiếp cận khác nhau để phân

biệt tạp chí với báo. ở đây có thể căn cứ vào đặc trưng những thông tin được

chuyển tải, loại nhu cầu thông tin của xã hội thích ứng với đối tượng khác nhau

của tạp chí hay báo để xác định.

Thông tin được chuyển tải của tạp chí là những thông tin có tính chất

nghiên cứu về một lĩnh vực hoạt động khoa học, một ngành chuyên môn nào đó

và nhằm phục vụ việc nâng cao tri thức, phát hiện những nhân tố mới những

kinh nghiệp những mô hình hoạt động, phân tích, lý giải những vấn đề kinh tế xã hội bức xúc… Đối với tạp chí kinh tế trong thời kỳ mới đang đặt ra cho

những người làm công tác tạp chí những yêu cầu mới, những thông tin kinh tế có

cơ sở lý giải một cách có căn cứ khoa học những vấn đề mà lý luận kinh tế và

thực tiễn đổi mới kinh tế đặt ra. Có thể nói chưa bao giờ nội dung và hình thức

thông tin kinh tế lại phong phú, đa dạng và chiếm một tỷ lệ đáng kể trên các tờ

báo nói chung và Tạp chí nói riêng. Các tờ tạp chí đã đưa ra những lý giải như

đặc trưng của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Các chính

sách kinh tế của Đảng như phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội

chủ nghĩa . Việc mở cửa và chủ động hội nhập kinh tế quốc tế, nhất là khi Việt

Nam đã là thành viên chính thức của WTO. Các chính sách phát triển kinh tế

ngành và vùng lãnh thổ …và rất nhiều vấn đề kinh tế ngành, kinh tế vùng cần

giải quyết.



22



Luận văn tốt nghiệp



Trần Thị Thanh Hà



Thông tin của báo là “giúp cho ngời ta nhận biết kịp thời những vận động

1)



biến đổi của môi trường xã hội, tự nhiên xung quanh”( , còn thông tin của Tạp

chí là “nhằm tác động vào nhận thức, cho phép hình thành hệ thống các tri thức,

(2)



là cơ sở cho việc tiếp nhận các tri thức mới…



đảm bảo cho các hoạt động của



con người tiếp sau đó có tính tự giác, có hiệu quả cao hơn. Đối với tạp chí kinh

tế, nói một cách cụ thể hơn thì nội dung thông tin được truyền tải không phải là

dạng tin tức, đơn thuần phản ánh thực tiễn hay sao chép lại một văn bản, nghị

quyết … Trái lại, nội dung thông tin ở đây có thể là sự phân tích các yếu tố tác

động đến hiệu quả, kinh nghiệm tổ chức sản xuất cùng với những biện pháp mới

đã được thực hiện. Hoặc là đề cập sự vận dụng, phương pháp xử lý các quan hệ

thị trường, các hình thức kinh tế vi mô…Với đặc trưng này, người ta dễ dàng

nhận thấy sự khác nhau của tạp chí với báo. Dung lượng thông tin của tờ tạp chí

phải chiếm tỷ trọng lớn trong các bài có tính nghiên cứu đối với các chuyên mục.

Tuy nhiên, trong một số tờ báo không phải hầu hết các bài tin tức, phản ánh mà

cũng có một dung lượng nhỏ thông tin phục vụ nhu cầu nghiên cứu. Sự chuyển

hoá dung lượng thông tin theo đặc trưng trên là cần thiết làm cho tạp chí phục vụ

nhiều nhu cầu thông tin khác nhau, phù hợp với chức năng hoạt động của

một số tạp chí nhất định.

Tuy nhiên, nếu như lạm dụng khả năng chuyển hoá hai dạng dung lượng

thông tin trên của tờ tạp chí này hay tạp chí khác thì sẽ làm mất đi bản chất đích

thực của tạp chí. Sự khác biệt về tính chất thông tin, về nhu cầu thông tin của

công chúng là nguồn gốc để làm rõ sự khác biệt về nội dung bài viết, hình thức

và phương pháp tổ chức chuyển tải thông tin của tạp chí. Sự khác biệt này thể

___________________________________________________

1) (2)



PGS,TS Tạ Ngọc Tấn “ Sự khác biệt giữa báo và Tạp chí” – Tạp chí Báo chí và Tuyên truyền



23



Luận văn tốt nghiệp



Trần Thị Thanh Hà



hiện trên tất cả các phương diện kể cả đối tượng công chúng và công tác tổ

chức bài vở, tổ chức phát hành đến cả cách trình bày, tổ chức đội ngũ cán bộ làm

tạp chí.

Đối với tạp chí, trung tâm của sự chú ý là khai thác chiều sâu nhận thức

của các vấn đề, sự kiện, biến cố trong đời sống xã hội và tự nhiên. Đối với tạp

chí Kinh tế, đó là những diễn biến liên quan đến hoạt động kinh tế - xã hội của

cả nước, của ngành, vùng lãnh thổ đã, đang và sẽ diễn ra trong một giai đoạn

nhất định. Quan điểm đảm bảo tính thời sự của tạp chí kinh tế là những vấn đề

lớn, quan trọng, cấp bách mà cuộc sống kinh tế (hay các ngành, địa phương….)

đang phải đặt ra để giải quyết. Tất nhiên đó là những vấn đề cần được giải quyết

trong một quá trình, một khoảng thời gian nhất định(không đòi hỏi xử lý hàng

ngày như báo).

Nguồn thông tin được được sử dụng trên tạp chí hay là việc thực hiện

những nội dung thông tin trên tạp chí chủ yếu do các tác giả là các nhà khoa học,

các nhà quản lý đang hoạt động ở các cơ quan nghiên cứu (viện, trường đại học

…) hay ở các ngành, địa phương đang trực tiếp tham gia thực hiện các chủ

trương chính sách, các chương trình hoạt động kinh tế. Nguồn thông tin kinh tế

phán ánh trên tạp chí thường là thành quả, là sản phẩm của các đề án nghiên cứu,

đề tài khoa học hay tổng kết thực tiễn được biên soạn theo thể loại văn phong tạp

chí. Chẳng hạn tạp chí “Phát triển kinh tế ” số 116 tháng 2/2007 (trường Đại học

Kinh tế Thành phố Hồ Chí Minh) có 14 bài thuộc thể loại tạp chí thì cả 14 bài

đều do các tiến sĩ, thạc sĩ của trường hoặc các trường đại học khác viết. Hầu hết

các bài viết là các công trình nghiên cứu của các nhà khoa học của viện. Còn đối



24



Luận văn tốt nghiệp



Trần Thị Thanh Hà



với những tờ tạp chí kinh tế của ngành hay bộ thì các bài viết trong các kỳ

thường do các chuyên viên kinh tế ở Bộ, sở và các bộ khác, các trường đại học.

Đặc trưng về đối tượng của công chúng của tạp chí cũng có sự khác biệt

của báo, kể cả đối với báo kinh tế ngành . Đối tượng thông tin của tạp chí thường

có phạm vi hẹp, tuỳ thuộc vào chức năng, mục đích phục vụ của từng tờ tạp chí.

Nội dung thông tin tạp chí về những vấn đề kinh tế thế giới chỉ phục vụ cho

người Việt Nam cần nghiên cứu, tham khảo kinh nghiệm về kinh tế vĩ mô ở các

nước trên thế giới, đương nhiên qui mô và phạm vi người cần thông tin thấp hơn

các tạp chí có nội dung thông tin kinh tế trong nước, có liên quan đến nhiều

ngành, vùng và lãnh thổ.

Nói chung, đối tượng thông tin của tạp chí kể cả tạp chí kinh tế cũng

không thể so sánh với qui mô, đối tượng nghiên cứu thông tin rộng của báo,

phản ánh nhiều thông tin kinh tế xã hội cập nhật. Đây là đặc trưng có ảnh hưởng

đến hiệu quả sử dụng tạp chí, sự tồn tại và phát triển của nó. Trong thực tế, một

số cơ quan tạp chí đã có những tác động vào nhiều khâu, tăng chất lượng nội

dung thông tin để tăng lượng phát hành, nâng cao hiệu quả sử dụng thông tin, tổ

chức các hoạt động tiếp thị, quảng cáo…

Nội dung thông tin, nhu cầu thông tin tiếp thị có quan hệ nhiều đối với

phương pháp, hình thức chuyển tải thông tin, bố trí cơ cấu nội dung, dung lượng

nội dung thông tin hợp lý. Ngay cả phong cách trình bày, quan điểm thẩm mỹ

của tạp chí cũng khác với báo. Hiện nay việc vận dụng hình thức trình bày của

báo vào các tờ tạp chí nói chung và tờ tạp chí kinh tế nói riêng đang còn nhiều

vấn đề còn phải thảo luận. Trong các trang ruột nhiều hình thức trình bày của

một số tạp chí kinh tế cũng rập khuôn theo báo, ngược lại có tờ tạp chí được

trình bày hợp lý, đúng tính cách thì lại bị cho là “khô cứng” kém hấp dẫn.



25



Luận văn tốt nghiệp



Trần Thị Thanh Hà



Tính chất và qui mô thông tin, đối tượng thông tin là yếu tố tác động đến

qui mô tổ chức và phương pháp hoạt động của cơ quan báo chí. Việc xác định

đặc trưng để phân biệt sự khác nhau giữa báo và tạp chí trên đây chỉ là tương

đối. Trên thực tế, ranh giới giữa các loại nội dung thông tin thể hiện trên mỗi tờ

tạp chí, nhu cầu cần thông tin của đối tượng công chúng luôn có sự chuyển dịch

nhất định, ranh giới nội dung thông tin của báo và thông tin của tạp chí khó xác

định hoặc đan xen nhau… từ đó trong một tờ tạp chí có cả những bài thuộc thể

loại báo, hay có những tờ tạp chí (theo danh nghĩa) nhưng thực chất chỉ là tờ báo

kinh tế được đóng thành tập theo khổ nhỏ. Hơn nữa do qui hoạch báo, tạp chí bị

phá vỡ làm cho các đầu báo và tạp chí ở nước ta tăng lên, hệ quả là thông tin

trùng lặp, vừa thừa, vừa thiếu hiệu quả của cả báo và tạp chí đều thấp, trừ một

số báo và tạp chí đích thực.

1.2.3 Hệ thống tạp chí và phân loại tạp chí

Phân loại tổng thể các tạp chí hiện có theo các tiêu thức khác nhau là một

vấn đề có ý nghĩa khoa học, vừa có tác dụng thực tế trong việc khảo sát nghiên

cứu và tổ chức quản lý, xác lập phương pháp hoạt động tạp chí thích hợp. Việc

phân loại tạp chí trong thực tế theo nhiều cách khác nhau được căn cứ vào những

tiêu thức nhất định và xuất phát từ sự phát triển của các tạp chí qua các thời kỳ.

Lúc đầu người ta căn cứ vào nội dung thông tin của các lĩnh vực khoa học

để phân loại thành các tạp chí thuộc khối khoa học tự nhiên: như tạp chí toán

học, tạp chí cơ học… và thuộc khối khoa học xã hội như Tạp chí Cộng sản, Tạp

chí nghiên cứu kinh tế, tạp chí Sân khấu… Song với cách phân loại này không

bao hàm được đầy đủ vì cùng với sự ra đời của nhiều nhóm ngành kinh tế, văn

hoá, xã hội… hoạt động theo chức năng khác nhau, them chí một ngành, một tổ



26



Luận văn tốt nghiệp



Trần Thị Thanh Hà



chức chính trị xã hội của các ngành này cũng mở ra nhiều tờ tạo chí đáp ứng

từng nhóm nhu cầu thông tin nhất định.

Ví dụ: ở Bộ Tài chính, theo đà sắp xếp phát triển tổ chức (bổ sung các

tổng cục, cục) thì ngoài tờ Tạp chí Tài chính còn có Tạp chí Thuế Nhà nước, tạp

chí Bảo hiểm xã hội, tạp chí Hải quan, một số bộ phận tách ra khỏi Bộ, như

Kiểm toán nhà nước cũng có tạp chí Kiểm toán.

Trong điều kiện mới, hình thành nền kinh tế thị trường định hướng xã hội

chủ nghĩa và trong xu thế hội nhập và phát triển,đặc biệt là kể từ khi Việt Nam

chính thức gia nhập WTO, xu thế hội nhập khiến cho nhu cầu cần nhiều thông

tin mới cũng phát triển dẫn đến một số tờ tạp chí ra đời như Đầu tư chứng khoán

…

Căn cứ theo nội dung thông tin và chức năng của các tạp chí có thể chia

làm 3 loại lớn:

- Loại hình tạp chí lý luận khoa học: như tạp chí Cộng sản, Tạp chí Xây

dựng Đảng, tạp chí Lý luận chính trị. Về lĩnh vực khoa học có tạp chí

khoa học và công nghệ nông nghiệp, Triết học, Luật học…

- Loại hình tạp chí giải trí (có nội dung thông tin có tính chất giải trí) như

tạp chí Người chơi cờ, Người làm vườn, Thời trang, Điện ảnh, sân khấu…

- Loại hình tạp chí ngành có nội dung thông tin về một ngành hay một lĩnh

vực hoạt động nhất định gắn với đối tượng có nhu cầu thông tin nhất định

như Tạp chí Nông thôn mới, Tạp chí Gia đình …

Cách phân loại thứ hai là căn cứ vào chủ thể quản lý và nội dung thông

tin người ta chia tổng thể tạp chí thành các nhóm tạp chí khác nhau như:

-



Nhóm tạp chí về công tác chính trị;



-



Nhóm tạp chí về khoa học kỹ thuật cơ bản và kỹ thuật ngành;



27



Luận văn tốt nghiệp



Trần Thị Thanh Hà



-



Nhóm tạp chí của các tổ chức đoàn thể, xã hội;



-



Nhóm tạp chí của các địa phương;



-



Nhóm tạp chí về tôn giáo;



-



Nhóm tạp chí văn hoá nghệ thuật;



-



Nhóm các tạp chí của ngành (bộ, ngành, viện, trường);



-



Nhóm tạp chí nghiên cứu về nước ngoài;



-



Nhóm tạp chí bằng tiếng nước ngoài;



Qua những phân loại trên cho thấy phương pháp luận và tiêu chí phân

loại còn tồn tại những vấn đề cần thảo luận.

Những tồn tại trên đang đặt ra cho việc nghiên cứu cách phân loại các

tạp chí sao cho thật khoa học, chuẩn xác và hợp lý theo kịp với đà phát triển

hệ thống các tạp chí ở nước ta.

Theo quan điểm của tác giả thì việc sắp phân loại trên phân chia chi tiết

rất dễ trùng lặp và lẫn lộn ví dụ tạp chí về công tác chính trị với tạp chí đoàn

thể, tạp chí khoa học công nghệ nông nghiệp với tạp chí nông thôn mới, lâm

nghiệp. Tạp chí của ngành (bộ, ngành, viện, trường…) Hơn nữa hiện nay xu

hướng đang hình thành đa ngành và các ngành luôn đan xen nhau.

Mục đích của việc phân loại tạp chí có sự khác nhau. Phân loại tạp chí để

xác định nội dung thông tin, trên cơ sở đó phân định nội dung hợp lý, tránh trùng

lặp với các tạp chí khác, bảo đảm hiệu quả sử dụng của mỗi tờ tạp chí. Có thể

căn cứ tiêu thức lĩnh vực tổng thể nghiên cứu chính trị - xã hội, kinh tế, văn hoá xã hội, giáo dục- đào tạo… hoặc sắp xếp theo chủ thể quản lý hoặc là theo nội

dung thông tin phục vụ nhu cầu thông tin của cơ quan chủ quản tạp chí. Nói

chung mỗi tạp chí đều thuộc một cơ quan chủ quản nhất định. Hoặc một cơ quan



28



Luận văn tốt nghiệp



Trần Thị Thanh Hà



chủ quản có thể có nhiều tờ tạp chí khác nhau. Từ đó tạp chí cũng có thể phân

theo:

- Cơ quan quản lý nhà nước (các bộ, ngành)

- Tổ chức đoàn thể chính trị –xã hội

- Cơ quan khoa học(viện, trường đại học, học viện )

- Tổ chức văn hoá nghệ thuật

- Tổ chức kinh tế

Với cách phân loại này có ý nghĩa trong việc xác định tôn chỉ mục đích,

phạm vi nội dung thông tin, đồng thời giúp cho việc quản lý Nhà nước về báo

chí được chặt chẽ hơn.

1.3 Nội dung thông tin trong các tạp chí kinh tế

Kinh tế là một lĩnh vực bao quát một phạm vi rất rộng có nhiều hệ

thống nhỏ theo cấp bậc, đan xen lẫn nhau. Đó là “Tổng thể nói chung những

quan hệ sản xuất của một hình thái xã hội- kinh tế nhất định, là tổng thể

những hoạt động của con người nhằm thoả mãn nhu cầu vật chất nhất định và

những yếu tố phương tiện có liên quan tới lợi ích vật chất của con người”



(1)



.



Nếu xét về phương diện khoa học kinh tế thì “kinh tế học là khoa học

nghiên cứu về quan hệ sản xuất, về các qui luật chi phối quá trình sản xuất và

trao đổi của cải vật chất trong xã hội con người ở các giai đoạn phát triển lịch

sử khác nhau của nó” (2).

Nghị quyết Đại hội IX của Đảng một lần nữa khẳng định con đường đi

lên chủ nghĩa xã hội ở nước ta, từng bước quá độ lên chủ nghĩa xã hội. Đó là

thời kỳ phải trải qua nhiều hình thức tổ chức kinh tế, xã hội có tính quá độ.

Trong sự nghiệp xây dựng nền kinh tế của thời kỳ quá độ, Nghị quyết Đại hội

IX của Đảng đã nhấn mạnh những đặc trưng rất cơ bản: “Đảng và Nhà nước



29



Luận văn tốt nghiệp



Trần Thị Thanh Hà



ta thực hiện chủ trương nhất quán lâu dài chính sách phát triển nền kinh tế

nhiều

hàng hoá nhiều thành phần vận động theo cơ chế thị trường có sự quản lý của

nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa: đó là nền kinh tế thị trường đinh

hướng xã hội chủ nghĩa”.

______________________________________________

(1)

(2)



Từ điển tiếng Việt 2000, Viện Ngôn ngữ học, NXB Đà Nẵng

Sách đã dẫn



“Mục đích của nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa là

phát triển lực lượng sản xuất, phát triển kinh tế để xây dựng cơ sở vật chấtkỹ thuật của chủ nghĩa xã hội. Phát triển lực lượng sản xuất hiện đại gắn liền

với xây dựng quan hệ sản xuất mới phù hợp cả mặt sở hữu, quản lý và phân

phối”.

Kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa có nhiều hình thức sở

hữu, nhiều thành phần kinh tế, trong đó kinh tế nhà nước cùng với kinh tế tập

thể ngày càng trở thành nền tảng vững chắc. Chế độ sở hữu công cộng (Công

hữu) về tư liệu sản xuất từng bước được xác lập và sẽ chiếm ưu thế khi chủ

nghĩa xã hội được xây dựng xong về cơ bản. Xây dựng chế độ đó là một quá

trình phát triển kinh tế xã hội lâu dài qua nhiều bước, nhiều hình thức từ thấp

đến cao…Tiêu chuẩn căn bản để đánh giá hiệu quả xây dựng quan hệ sản

xuất theo định hướng xã hội chủ nghĩa là thúc đẩy phát triển lực lượng sản

xuất, cải thiện đời sống nhân dân, tạo ra công bằng xã hội.

Như vậy, đối tượng nghiên cứu hay là nội dung thông tin của các tạp chí

kinh tế, cả về phương diện lý luận cũng như về thực tiễn có phạm vi hết sức rộng



30