TÍNH CẤP THIẾT CỦA VIỆC TIÊU CHUẨN HÓA DƯỢC LIỆU Ở VIỆT NAM

Do dược liệu được sử dụng với khối lượng lớn, với nhiều nguồn gốc, xuất

xứ khác nhau (cả nhập khẩu, thu mua trong dân, công ty tự trồng,…) do đó việc

kiểm soát chất lượng dược liệu là một điều rất khó khăn, đòi hỏi phải có các tiêu

chuẩn chất lượng cụ thể, chi tiết từ việc nhận diện bằng cảm quan, vi học, đến

các phương pháp định tính, định lượng. Do vậy, công tác tiêu chuẩn hóa dược

liệu đang được đặt ra một cách cấp thiết hơn bao giờ hết.

Cũng giống như nhiều dược liệu khác, dược liệu đinh lăng từ lâu đã được

nhân dân ta sử dụng trong các bài thuốc cổ truyền có tác dụng tăng lực, bồi bổ cơ

thể, chữa ho, mụn nhọt, lợi tiểu,… Dược liệu đinh lăng được sử dụng trong một

số chế phẩm thuốc có nguồn gốc dược liệu trong đó phải kể đến dòng sản phẩm

hoạt huyết dưỡng não của một số Công ty Dược phẩm. Trong đó, sản phẩm hoạt

huyết dưỡng não của Traphaco là một trong những sản phẩm hàng đầu. Xã hội

ngày càng phát triển, sức ép về công việc tăng lên, nhu cầu về thuốc bổ thần

kinh, tăng cường tuần hoàn não, đặc biệt thuốc có nguồn gốc thảo dược ngày

càng tăng. Hiện nay, hàng năm Công ty Traphaco đang sử dụng hàng trăm tấn

dược liệu đinh lăng phục vụ cho sản xuất dòng sản phẩm Hoạt huyết dưỡng não.

Sản phẩm đã và đang được tiêu thụ trong hệ thống các bệnh viện trong cả nước,

hệ thống bảo hiểm y tế và thị trường OTC, xuất khẩu sang các thị trường

Ucraina, Lào, Campuchia, Myanmar. Công ty Traphaco hàng năm vẫn thu mua

dược liệu đinh lăng của người dân từ các vùng khác nhau trên cả nước (Hòa

Bình, Nam Định, Đắcknông,…). Dược liệu đinh lăng được thu hái với độ tuổi

khác nhau, vùng trồng khác nhau, thời gian khác nhau. Ngoài ra, trong thực tế có

nhiều loài khác cũng mang tên đinh lăng nhưng không được dùng làm thuốc

(như đinh lăng trổ, đinh lăng lá tròn, đinh lăng lá to). Do đó, việc tiêu chuẩn hóa

chất lượng đinh lăng cũng là một yêu cầu cấp thiết của Công ty để đảm bảo chất



65



lượng thuốc khi đưa ra thị trường và đảm bảo các yêu cầu ngày càng cao khi đưa

sản phẩm hội nhập vào thị trường thế giới.

Bộ “Dược điển Việt Nam IV” là văn bản quy phạm pháp luật quan trọng về

tiêu chuẩn hóa và kiểm nghiệm chất lượng thuốc ở tất cả các cơ sở sản xuất và

kiểm tra chất lượng dược phẩm trên cả nước. So với Dược điển Việt Nam III,

Dược điển Việt Nam IV đã có nhiều đổi mới trong việc sử dụng chất đối chiếu

trong định tính, định lượng. Dược điển Việt Nam III hầu như có rất ít chuyên

luận sử dụng chất đối chiếu để định tính, định lượng. Trong khi đó, trong khoảng

314 chuyên luận dược liệu và thuốc từ dược liệu, Dược điển Việt Nam IV có

khoảng 73 chuyên luận trong đó chỉ tiêu định tính đã có định hướng sử dụng chất

đối chiếu, bước đầu đã có một vài chuyên luận sử dụng phương pháp hiện đại

như HPLC có sử dụng chất đối chiếu để định lượng. Tiêu chuẩn hóa chất lượng

dược liệu sử dụng chất đối chiếu và các phương pháp hiện đại như HPLC,

HPTLC trong định tính, định lượng dược liệu không chỉ là xu hướng nghiên cứu

mới mà còn là yêu cầu cấp thiết để đưa thuốc của Việt Nam hội nhập được vào

thị trường thế giới.

Chuyên luận “Đinh lăng” ở Dược điển Việt Nam IV chưa xây dựng phương

pháp định lượng, phương pháp định tính sử dụng phản ứng hóa học để định tính

saponin và tinh bột. Như vậy, so với Dược điển Việt Nam IV, đề tài đã xây dựng

được một phương pháp hiện đại (HPLC) có thể ứng dụng định tính, định lượng

đinh lăng, có sử dụng chất đối chiếu là acid oleanolic:

- Định tính sử dụng cụm 6 pic trong đó có pic acid oleanolic là “pic đánh

dấu”. Các pic có giá trị thời gian lưu tương đối (RRT) so với pic

acid oleanolic lần lượt là: 0,61; 0,65; 0,72; 0,75; 1,00 và 1,08.



66



- Định lượng dựa vào đường chuẩn acid oleanolic xây dựng trong ngày

phân tích với độ đúng, độ lặp lại đảm bảo.

Như vậy, đề tài đã góp phần nâng cấp tiêu chuẩn đinh lăng với những đóng

góp mới về phương pháp định tính, định lượng sử dụng phương pháp hiện đại là

HPLC có sử dụng chất đối chiếu.



4.2. VỀ QUY TRÌNH XỬ LÝ MẪU

Quá trình xử lý mẫu giúp lấy được hoạt chất ra khỏi mẫu dược liệu, giúp

loại bỏ một hay nhiều thành phần tạp chất có trong mẫu, tạo thuận lợi cho quá

trình tách, định lượng acid oleanolic bằng HPLC hiệu quả. Qua tham khảo một

số tài liệu, dựa vào đặc tính của acid oleanolic và khảo sát thực tế, chúng tôi đã

lựa chọn được một quy trình chiết tách, xử lý mẫu dùng định lượng

acid oleanolic trong đinh lăng.

Phương pháp chiết siêu âm (quy trình 3) giống như nghiên cứu của tác giả

Diandian Shen [33]; mặc dù tiết kiệm về mặt thời gian song hiệu suất chiết quá

thấp do đó không áp dụng để định lượng các mẫu thực.

Phương pháp chiết hồi lưu đơn giản, dễ dàng thực hiện trong điều kiện

phòng thí nghiệm do không đòi hỏi trang thiết bị đặc biệt, dễ dàng triển khai. Hai

quy trình sử dụng phương pháp chiết hồi lưu (quy trình 1 và quy trình 2) mặc dù

cho đáp ứng phân tích tương đương nhưng chúng tôi lựa chọn quy trình ít phải

sử dụng nhiều dung môi hữu cơ đắt tiền do tiết kiệm về mặt chi phí, ít độc hại

(quy trình 1). Hơn nữa, quy trình này cũng tiết kiệm hơn về mặt thời gian do chỉ

cần trong một ngày đã có thể có mẫu để tiến hành sắc ký.



67



4.3. PHƯƠNG PHÁP ĐỊNH LƯỢNG ACID OLEANOLIC

TRONG ĐINH LĂNG

So với các nghiên cứu trước đây về định lượng đinh lăng ở Việt Nam chủ

yếu sử dụng phương pháp cân để định lượng saponin toàn phần, đây là lần đầu

tiên đã xây dựng được một phương pháp định lượng một sapogenin đã được biết

đến là có mặt trong đinh lăng (acid oleanolic) bằng phương pháp hiện

đại - HPLC.

Phương pháp HPLC định lượng acid oleanolic sử dụng trong nghiên cứu

này đã được thẩm định theo các chỉ tiêu về thẩm định phương pháp phân tích

trong các thuốc và nguyên liệu làm thuốc bằng phương pháp HPLC gồm: Tính

chọn lọc, đường chuẩn và khoảng nồng độ tuyến tính, độ đúng, độ lặp lại và độ

ổn định của dung dịch chuẩn.

Với điều kiện sắc ký không quá phức tạp, có thể triển khai tại nhiều phòng

thí nghiệm của Việt Nam, chất phân tích acid oleanolic đã tách hoàn toàn ra khỏi

các tạp trong mẫu dược liệu với thời gian triển khai sắc ký khoảng 35 phút. Khi

so sánh với các nghiên cứu định lượng acid oleanolic khác bằng phương pháp

HPLC sử dụng các detector UV, huỳnh quang, khối phổ; chúng tôi có một số

nhận xét như sau:

 So sánh các loại detector UV, huỳnh quang, khối phổ trong xác định acid

oleanolic

Phương pháp HPLC sử dụng detector UV có thể dễ dàng triển khai tại nhiều

phòng thí nghiệm do sự phổ biến của loại detector này, tuy nhiên độ nhạy không

cao: LOD = 0,2 µg/ml [26], LOD = 0,1 µg/ml [46], LOD = 2,51 µg/ml [33].

Phương pháp HPLC sử dụng detector huỳnh quang có độ nhạy cao, với giá trị

LOD = 0,013 µg/ml [32], LOD = 0,0017 µg/ml [31] tuy nhiên phải tiến hành dẫn



68