10 Đưa ra những lời phê bình hợp lý

thuyết phục được tôi rằng những điều này là đúng

và những điều kia là có thể”. Nhưng ngay cả khi

độc giả không bị thuyết phục thì ý định và nỗ lực

của tác giả cũng cần được trân trọng. Khi đó độc

giả nợ tác giả một lời đánh giá. Nếu độc giả không

thể nói “Tôi tán thành” thì ít nhất cũng nên nói rõ

tại sao mình lại phản đối, hay giải thích tại sao

mình không thể ngay lập tức đưa ra nhận xét cụ

thể.

Tóm lại, việc đọc sách không dừng lại sau khi

độc giả đã hiểu nội dung một cuốn sách. Nó cần

phải được hoàn thành bằng việc phê bình, đánh

giá sách. Những độc giả dễ tính thường không

đáp ứng được yêu cầu này, cũng như không thể

phân tích và rút ra điều gì từ cuốn sách.

Việc độc giả đưa ra ý kiến phải hồi sau khi

đọc sách là một phần không tách rời của hoạt

động đọc sách. Đây là giai đoạn thứ ba trong quá

trình đọc phân tích, và cũng có những quy tắc

tương tự hai giai đoạn trước.



Nhiều người cho rằng, một cuốn sách hay phải

vượt quá khả năng phê bình của những độc giả

bình thường. Độc giả và tác giả không ngang hàng

với nhau. Theo quan điểm này, tác giả chỉ chịu sự

phán xét của những người cùng địa vị. Độc giả

cũng giống như những đứa trẻ ở chỗ các tác giả

lớn có thể đóng vai trò người thấy đối với họ,

nhưng điều đó không có nghĩa là họ không cần

được lắng nghe. Cervantes có thể đã đúng khi nói:

“Chẳng có cuốn sách nào chán đến nỗi không thể

tìm ra một chi tiết hay trong đó”. Ngược lại, không

có cuốn sách nào hay đến mức không thể tìm ra

một lỗi sai.

Một cuốn sách có thể khai sáng tư duy cho

độc giả. Vì vậy, độc giả không nên phê bình sách

cho tới khi họ hiểu đúng về nó. Khi nắm vững nội

dung cuốn sách, độc giả đã đưa mình lên ngang

tầm với tác giả. Ở vị thế này, họ có thể sử dụng

những quyền hạn và đặc lợi của mình để đưa ra

những lời phê bình, nhận xét về cuốn sách. Đó



cũng là điều công bằng với tác giả khi được trò

chuyện với độc giả, được nghe họ nhận xét về tác

phẩm của mình.



Vai trò của biện pháp tu từ

Các quy tắc mà chúng ta bàn luận từ đầu tới

giờ liên quan đến việc tác giả viết thế nào cho dễ

hiểu và độc giả đọc thế nào là hiệu quả. Nhóm

quy tắc cuối không chỉ dừng lại ở vấn đề nhận

thức mà đã chạm tới vấn đề đánh giá, phê bình.

Đây chính là lúc cần chú ý tới biện pháp tu từ.

Xét một cách chung nhất, tu từ được sử dụng

trong mọi tình huống giao tiếp giữa người với

người. Người nói thường không chỉ muốn được

lắng nghe mà còn muốn được tán thưởng phần

nào. Khi nói chuyện nghiêm túc, chúng ta muốn có

thể thyết phục người khác hoặc tạo cho họ niềm

tin vào những vấn đề mình nói.

Người nghe nghiêm túc là người nhiệt tình và

có trách nhiệm theo sát những gì được nói tới và

ghi chú những khái niệm làm cơ sở. Đồng thời,



người nghe còn có trách nhiệm rút ra một quan

điểm để nó trở thành quan điểm của bản thân chứ

không còn là của tác giả nữa.

Người nói hoặc người viết có kỹ năng tu từ

tức là biết cách thuyết phục hoặc tạo dựng niềm

tin nơi người nghe hoặc người đọc. Vì đây là giới

hạn cuối cùng có thể thấy được nên tất cả các

phương diện giao tiếp khác đều phải phục vụ mục

đích này. Kỹ năng ngữ pháp và logic giúp việc viết

được rõ ràng và dễ hiểu cũng đồng thời là phương

tiện để đạt mục đích trên. Tương quan về phía độc

giả và người nghe, kỹ năng tu từ chính là biết cách

đáp lại người cố thuyết phục hoặc làm cho chúng

ta tin vào điều gì đó. Lúc này, kỹ năng ngữ pháp

và logic cũng đóng vai trò giúp chúng ta hiểu rõ

những gì đang được trình bày, và chuẩn bị để đưa

ra lời phê bình, nhận xét.



Tầm quan trọng của việc trì

hoãn nhận xét

Vậy là bạn đã biết ngữ pháp, logic và tu từ



kết hợp với nhau như thế nào trong việc điều chỉnh

quá trình đọc và viết tỷ mỷ. Kỹ năng trong hai giai

đoạn đầu của quá trình đọc phân tích bắt nguồn từ

sự thành thạo ngữ pháp và logic. Kỹ năng trong

giai đoạn thứ ba (giai đoạn cuối) phụ thuộc vào

phép tu từ. Các quy tắc ở giai đoạn này dựa trên

những nguyên lý tu từ được hiểu theo nghĩa rộng

nhất. Chúng ta sẽ coi chúng như một tập hợp quy

ước nhằm đảm bảo độc giả tích cực đáp lại ý kiến

của tác giả một cách lịch sự.

Hai giai đoạn đầu có sự thâm nhập vào nhau

còn giai đoạn ba luôn theo sát hai giai đoạn đầu.

Những người mới đọc sách đến một mức nào đó

cũng có thể kết hợp các giai đoạn với nhau. Nếu

là chuyên gia thì có thể kết hợp hoàn toàn. Một

chuyên gia có thể phát hiện ra nội dung sách thông

qua việc chia nhỏ sách thành nhiều phần, đồng thời

kiến tạo lại tổng thể cuốn sách từ những thành tố

tư duy và tri thức, các thuật ngữ, nhận định và lập

luận của nó. Còn những người mới đọc sách có



thể hoàn thành một phần việc ở hai giai đoạn đầu

ngay từ quá trình đọc kiểm soát có hiệu quả.

Nhưng ngay cả chuyên gia cũng phải đợi tới khi đã

hiểu rõ vấn đề mới lên tiếng phê bình.

Chúng tôi xin nêu quy tắc 9 như sau: BẠN

CẦN NÓI CHẮC CHẮN RẰNG “TÔI HIỂU”

TRƯỚC KHI NÓI “TÔI TÁN THÀNH”

HOẶC “TÔI PHẢN ĐỐI” HAY “TÔI TẠM

THỜI CHƯA ĐƯA RA NHẬN XÉT”. Nhiều

người đánh đồng phê bình với phản đối. Đây là

một quan niệm hoàn toàn sai lầm. Khi đánh giá

phê bình, bạn cần nêu ra cả ý kiến tán thành và ý

kiến phản đối. Dù tán thành hay phản đối, bạn đều

có khả năng mắc sai sót. Tán thành mà không hiểu

gì là vô nghĩa, còn phản đối mà thiếu hiểu biết là

trơ tráo. Trì hoãn đưa ra nhận xét cũng là một

hành động phê bình. Nó chứng tỏ bạn không thấy

thuyết phục hay tin tưởng.

Liên quan đến quy tắc này, có một số điểm

nữa cấn lưu ý. Khi đọc một cuốn sách hay, bạn



nên cân nhắc trước khi nói “Tôi hiểu”. Nói rằng

“Tôi không hiểu” cũng là một cách đưa ra nhận

xét. Nhưng nhận xét này sẽ là sự phản ánh về

cuốn sách chứ không phải về chính bạn, chỉ khi

bạn đã cố gắng hết sức mà vẫn không hiểu cuốn

sách nói gì. Tuy nhiên, khi đọc những cuốn sách

hay mà độc giả không hiểu được thì đó là lỗi của

họ. Vì vậy, độc giả cần tuân theo các quy tắc ở hai

giai đoạn đầu của quá trình đọc phân tích trước

khi chuyển sang giai đoạn thứ ba.

Có hai yếu tố khác ảnh hưởng đến quy tắc

trên. Nếu bạn chỉ đọc một phần cuốn sách, khó

có thể chắc chắn rằng bạn hiểu nội dung sách. Do

đó, bạn càng phải suy xét cẩn thận hơn trước khi

đưa ra đánh giá của bản thân. Đôi khi, một cuốn

sách liên quan và bị phụ thuộc về mặt ý nghĩa vào

nhiều cuốn sách khác vì chúng cùng chung tác giả.

Trong trường hợp này, bạn càng phải thận trọng

hơn khi nói “Tôi hiểu” và hãy bình tĩnh khi đưa ra

lời phê bình của mình.



Có thể kể đến trường hợp các bài phê bình

đối với cuốn Poetics (Thơ ca) của Aristotle như

một ví dụ tiêu biểu. Các nhà phê bình văn học đã

tán thành hay phản đối cuốn sách này mà không

hề nhận ra rằng những nguyên tắc chính được

Aristotle áp dụng khi phân tích thơ phụ thuộc một

phần vào những điều đã nêu trong một số tác

phẩm khác, trong các luận thuyết về tâm lý, logic

và siêu hình học của ông. Họ đã tán thành, đã

phản đối mà không hiểu cuốn sách nói về cái gì.



Tầm quan trọng của việc tránh

sinh sự

Tiếp theo, chúng ta cùng xem xét quy tắc 10:

KHI BẠN PHẢN ĐỐI, HÃY PHẢN ĐỐI MỘT

CÁCH HỢP LÝ, TRÁNH ĐẤU KHẨU HOẶC

CÃI VÃ. Nếu bạn đã biết hoặc nghi ngờ mình sai

thì dù có giành phần thắng trong cuộc tranh luận

cũng chẳng ý nghĩa gì. Những người coi hội thoại

là một cuộc chiến đấu chỉ có thể giành phần thắng

bằng cách đóng vai kẻ phản đối - phản đối đến



cùng bất kể đúng sai. Độc giả đọc sách theo tinh

thần này chỉ đọc cốt để tìm ra những điểm mình

không tán thành.

Khi đọc một cuốn sách, dường như không gì

có thể ngăn cản độc giả giành phần thắng. Người

đọc có thể làm chủ tình hình vì tác giả không có

mặt ở đó để tự bảo vệ mình. Độc giả kiểu này

thậm chí không đọc qua cuốn sách để hiểu ý chính

mà vẫn dễ dàng đạt được sự thoả mãn cho riêng

mình mà chỉ cần lướt qua vài trang đầu của cuốn

sách.

Nói như vậy không có nghĩa là độc giả không

nên đưa ra ý kiến phản đối và cố chỉ ra chỗ sai

của tác giả. Chúng tôi chỉ muốn nhấn mạnh rằng

độc giả nên sẵn sàng để tán thành cũng như phản

đối. Và dù làm gì thì đều cần chú ý đến sự thật.



Giải quyết những bất đồng

Trước khi đánh giá phê bình, bạn nên coi

những bất đồng như những vấn đề có thể giải

quyết được và đừng phản đối một cách vô vọng.



Bất đồng chỉ là sự chống đối vô nghĩa trừ phi

người ta xem xét nó với hy vọng tìm ra giải pháp

cho một vấn đề cụ thể.

Một người có thể vừa phản đối vừa đồng ý về

vấn đề nào đó. Điều này xuất phát từ bản chất

phức tạp của con người. Con người là những

động vật có lý trí. Lý trí là nguồn gốc sức mạnh

giúp con người đưa ra ý kiến tán thành. Trong khi

thú tính và sự hoàn chỉnh về mặt lý luận mà nó kéo

theo trong mỗi người lại là nguyên nhân của hầu

hết các bất đồng. Khi giữ được lý trí, con người

có thể vượt qua những trở ngại, và dàn xếp được

những bất đồng do hiểu lầm.

Tuy nhiên, còn có một loại bất đồng khác do

chênh lệch về kiến thức. Những kẻ thiếu hiểu biết

thường hay phản đối một cách vô lý những người

có học thức về những vấn đề vượt quá tầm hiểu

biết của họ. Nhưng những người uyên bác lại có

quyền phê phán những lỗi sai mà những người

thiếu hiểu biết mắc phải. Bất đồng loại này cũng



có thể giải quyết được bằng cách hướng dẫn để

thu hẹp khoảng cách chênh lệch về kiến thức.

Ngoài ra, có những bất đồng có căn nguyên sâu

xa hơn, tồn tại trong chính hệ thống lý lẽ. Những

bất đồng này rất khó nhận biết và gần như không

thể mô tả chúng bằng lý lẽ.

Các bất đồng ý kiến có thể được giải quyết

bằng cách xoá bỏ hiểu nhầm hoặc sự thiếu hiểu

biết. Hai cách giải quyết này mặc dù không đơn

giản nhưng đều khả thi. Do đó, nếu bạn muốn

phản đối, dù ở giai đoạn nào của cuộc đàm luận, ít

nhất bạn cũng nên hướng tới việc thống nhất ý

kiến. Hãy cởi mở và sẵn sàng thay đổi ý kiến chứ

đừng chỉ chăm chăm bắt người khác thay đổi ý

kiến theo mình. Nên nghĩ rằng có lúc bạn cũng

hiểu nhầm hoặc hơi chậm hiểu. Không nên coi sự

bất đồng ý kiến là một dịp để dạy dỗ người khác,

mà hãy coi đó cũng là dịp để học hỏi thêm nhiều

điều.

Vấn đề là có nhiều người cho rằng sự bất