I. MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ GIÁO DỤC TRONG NHÀ TRƯỜNG PHỔ THÔNG

hình thành nhân cách con người Việt Nam XHCN, xảy

dựng tư cách và trách nhiệm công dân, chuẩn bị cho

học sinh tiếp tục học lên hoặc đi vào cuộc sống lao

động, tham gia xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.



Giáo dục tiểu học giúp học sinh hình thành những

cơ sỏ ban đầu cho s ự phát triển đúng đắn và lâu dài về

đạo đức, trí tuệ, thể chất, thẩm mỹ và các kỹ năng cơ

bản đ ể học sinh tiếp tục học trung học cơ sở.



Giáo dục trung học cơ s ở nhằm giúp học sinh củng

cố và phát triển nhũng kết quả của giáo dục tiểu học;

có trình độ học vấn phổ thông cơ sỏ nhằm và những

hiểu biết ban đầu về kỹ thuật và hướng nghiệp đ ể tiếp

tục học trung học phổ thông, trung học chuyên nghiệp,

học nghề và đi vào cuộc sống lao động.



Giáo dục trung học phổ thông nhằm giúp học sinh

củng cô' và phát triển những kết quả của giáo dục trung

học cơ sở, hoàn thiện học vấn phổ thông và những hiểu

biết thõng thưởng về kỹ thuật và hướng nghiệp đ ể tiếp tục

học đại học, cao đẳng, trung học chuyên nghiệp, học

nghề hoặc đi vào cuộc sống lao động.



Các nhiệm vụ giáo dục trong nhà trường phổ thông

Để thực hiện mục tiêu giáo dục, cần phải nghiên cứu cụ thể

hoá và từ đó,



tổ chức tiến hành các hoạt động giáo dục toàn

diện. Tổng thể các hoạt động giáo dục chính là thành tô' cơ bản

của nội hàm khái niệm quá trình giáo dục (theo nghĩa rộng của

tìr này. Cụ thể hoá quá trình giáo dục theo từng lĩnh vực tác

động sư phạm thành một hệ thống các công tác chuyên biệt (các

176



nhiệm V I I giáo dục), là su cấn thiết cả vé mặt tư duv lý



luận và



inãt hiệu quà thực tiễn.



lủ cức hệ tliống tác dộng sư

phạm chuyên biệt nhàm hiện thực hoá quá trình giáo dục theo

lừriíỊ lĩnh vực nội Juni;, nlu'f dó đảm bảo thực hiện mục tiêu giáo

(lục loàn diện nhân cách liọc sinh.

Như vậy. nhiệm vụ giáo dục



Trong lý luận giáo duc học, người ta thường phân định

thành 5 nhiệm vụ giáo dục (cũng dược gọi với nhiều thuật ngữ

tương dương: các nhiệm vụ giáo dục cơ bàn, các quá trình giáo

dục bộ phận...). Đó lá các nhiệm vụ:

•



Giáo dục đạo đức



Theo nghĩa rộng, bao gồm giáo dục vể hệ thống giá trị và

chuán mực đạo đức của con người (lòng nhân ái, lòng yêu

nước...) và của người học sinh (ý thức học tập, ý thức tổ chức kỉ luật, thái độ và hành vi ứng xử...), giáo dục các phẩm chất

công dân và giáo dục pháp luật, giáo dục thế giới quan khoa học

và hệ tư tường và giáo dục chính trị...

•



Giáo dục trí tuệ



Bao gồm giúp người học tiếp thu, lĩnh hội một hệ thống tri

thức, kỹ năng, kỹ xảo ... và phát triển có định hướng các phẩm

chất, năng lực trí tuệ, nhằm hình thành ở người học một trình độ

bọc vấn nhất định phù hợp với các quy định của mục tiêu giáo

d ục- dạy học. Giáo dục trí tuệ là nhiệm vụ đặc thù, chuyên biệt

và có ưu thế đặc biệt của nhà trường.

•



Giáo dục thẩm mỹ



Giúp người học có được một trình độ vân hoá thầm mỹ nhất

đ ịnh theo bậc học, bao gồm cả trang bị một trình độ tri thức nhất

177



định vc mỹ thuật và âm nhạc, thể hiện ừ sự hiểu biết, thái độ,

hành vi và lôi sống văn hoá, thị hiếu thẩm mỹ, và các nội dung

giáo dục nghệ thuật phổ thòng.

•



Giáo dục lao động, kỹ thuật tổng hợp, hướng nghiệp và

dạy nghề phổ thông



Theo nghĩa rộng, nhằm hình thành ý thức, thái độ đúng đối

với lao động, với người lao động và các kỹ nâng cơ bản để

chuẩn bị tích cực cho học sinh trở thành người lao động có ích

cho xã hội, gia đình và cho sự lập thân, lập nghiệp của mỗi cá

nhân; bao gồm cả các tác động định hướng nghề nghiêp và giáo

dục nghề nghiệp ở phạm trù kỹ thuật tổng hợp.

•



Giáo dục thể chất và sức khoe



Theo nghĩa rộng, không chỉ có các hoạt động thể dục- thể

thao giúp người học đảm bảo về sức khỏe thể lực để học tập, mà

hình thành văn hoá thể chất, thể hiện ở sự hiểu biết, ý thức tự

giác và thái độ tích cực giữ gìn, bảo vệ cuộc sống cá nhân và

cộng đồng, biết tổ chức hợp lý cuộc sống học tập, lao động và

rèn luyện ý chí nghị lực, tác phong sinh hoạt, cũng như các tố

chất tinh thần và thể chất ở người có văn hoá. Chính bởi ý nghĩa

lớn lao đó, hiện nay ở nhiều quốc gia, giáo dục thể chất còn

được kết hợp với giáo dục quân sự học đường.

Thực chất, toàn bộ hệ thống giáo dục quốc dân thông qua

các hoạt động của mình cũng hướng vào việc thực hiện các

nhiệm vụ giáo dục cơ bản trên đây. Tuy nhiên, do có vị trí nền

tảng và trung tâm cùa nền giáo dục, nhà trường phổ thông và đội

ngũ nhà giáo phải là khâu then chốt, thực thi đầy đủ và hiệu quả

nhất yêu cầu, nội dung của các nhiệm vụ giáo dục.

178



Giáo dục học cũng kháng định sự phân định các nhiệm vụ

giáo dục chỉ có tính tưcmg đối và chủ yếu là trẽn phương diện

nghiên cứu và tư duy lý luậri. Mỗi nhiệm vụ giáo dục hướng vào

thirc hiện các hoạt động sư phạm trong tìừig lĩnh vực dặc thù,

trong quá trình tác động toàn diện, liên tục đến nhân cách người

học. Mỗi nhiệm vụ giáo dục được tiến hành theo nhiều con

đường giáo dục, trong đó có một con dường giáo dục chuyên

biệt, có ưu thểtrội với líờĩtỊ nhiệm vụ giáo dục.

Trong quá trình phát triển của xã hội đã và đang xuất hiện

những vấn đề toàn cầu và những thách thức mới cho thê hệ trẻ,

từ đó cũng xuất hiện những nhiệm vụ mới đặt ra cho giáo dục

nhà trường: giáo dục môi trường, giáo dục dán sô và sức khoẻ



sinh sản vị thành niên, giáo dục các giá trị mới và các kỹ nâng

sóng... Mặt khác, ớ phạm vi khu vực và quốc gia, với mỗi nền

giáo dục... cũng có thêm những vấn đề, những nhiệm vụ giáo

dục quan trọng được đưa vào, dưới dạng tích hợp hoặc chuyên

biệt trong nội dung chương trình giáo dục nhà trường phổ thông.

Nhãn cách con người là một thể hoàn chỉnh và mục tiêu

giáo dục luôn có tính toàn diện, do đó thực tế giáo dục phổ

thông các nhiệm vụ giáo dục thường được thực thi kết hợp và

tích hợp, hưứng đến một đích chung là mục tiêu phát triển toàn

diện nhân cách người học.

Trong nhà trường, các nhiệm vụ giáo dục được thực hiện

chủ yếu bằng các hoạt động giáo dục ở trên lớp (chủ yếu thông

qua tổ chức dạy học các môn học), các hoạt động giáo dục

ngoài giờ lén lớp (hoại động ngoài lớp, ngoài trường và bẳng sự



phoi họp các tác động giáo dục giữa gia đình, nhà trường và

xã hội. Ngoài ra, còn được thực hiện bởi những tác động từ

179



những quan hệ xã hội và hoạt động sổng của mỗi cá nhân (qua

các phương tiện thông tin đại chúng, qua bạn bè...) và chính tâm

gương trực tiếp từ các thày, cô giáo, cha mẹ, những người làm

công tác giáo dục.

2. Các con đường giáo dục ừong nhà trường phổ thông

Giáo dục chỉ có thể đạt tới hiệu quả bằng con đường tổ

chức, kết hợp hợp lý các hoạt động trong cuộc sống của con

người. Việc tổ chức, kết hợp này đồi hỏi vận dụng tổng hợp các

phương pháp, cách thức, các phương tiện giáo dục, tạo ra môi

trường thích hợp cho sự hoạt động và phát triển của con người, người ta gọi cách làm nàv là tổ chức các con dường giáo dục.

Nói cách khác: Trong nhà trường phổ thông, việc thực hiện các

nhiệm vụ giáo dục cơ bản được tiến hành thông qua các hoạt

động giáo dục cụ thể. Những hoạt động giáo dục này đuợc tổ

chức một cách hệ thống, và được khái quát hoá lý luận theo

những hình thái đặc thù - đó là các con đường giáo dục.



Vậy, con đường giáo dục là một khái niệm rộng, bao hàm

sự tổ chức thực hiện các nhiệm vụ giáo dục, thể hiện sự vận

dụng tổng hợp các phương pháp, cách thức, các phương tiện tổ

chức quá trình giáo dục, trong đó người học sinh được định

hướng và tạo điểu kiện thuận lợi để phát huy vai trò chủ thể

hoạt dộng nhằmlĩnh hội c ó kết quả các hệ thống giá trị văn hoá

- khoa học - kỹ thuật - thẩm mỹ... góp phần sáng tạo ra các giá

trị mới của nhân cách.

Dưới góc độ tác động sư phạm, mỗi con đường giáo dục là

sự kết hợp chặt chẽ giữa các nội dung, biện pháp giáo dục phù

hợp với các đặc điểm của người được giáo dục nhằm thực hiện

180



có hiệu I/Iiả nliất các ycn càn của một nhiệm vụ iỊĨáo dục cơ

ban, qóp phán (lạt lới mục tiêu giáo dục. Như vậy, một con

dường giáo dục chú yêu nhằm thực hiện một nhiệm vụ giáo dục

dặc thù, \ù có dù tiềm năng dể thực hiện tốt nhiệm vụ dó. Song,

trong mỗi con đường giáo dục cũng còn những yếu tô chức nãng

và các điều kiện thuận lợi để đồng thời thực hiện tốt các nhiệm

vụ giáo dục khác.

Lý luận giáo dục học và thực tế giáo dục đã chi rõ: trong

giáo dục nhà trường, thông qua tổ chức các hoạt động dạy và

học chính là con đường giáo dục cơ bản, không chỉ thực hiện

nhiệm vụ giáo dục trí tuệ mà còn (cần và có thổ) thực hiện tốt

các nhiệm vụ giáo dục khác.



Giáo dục thông qua tố chức các hoạt động dạy và học

Đến trường, thông qua việc học các môn học và sự giúp đỡ

của thày, cò giáo, người học sinh được trang bị một hệ thống tri

thức cơ bản về tự nhicn, xã hội và con người. Đó là một khối

lương rất lớn tri thức trong các lĩnh vực khoa học, kỹ thuật, văn

hoá, nghệ thuật... với tư cách những di sản tinh hoa văn hoá

nhân loại. Trong đó hàm chứa những chân lý khoa học, kinh

nghiệm hoạt động sáng tạo và nhữna giá trị nhân vãn sâu sắc.

Nhờ quá trình dạy học, hàng ngày và liên tục trong một thời

gian dài nhiều nãm tháng, với những ưu thế mà các con đường

khác không thẻ có được, người học không những lĩnh hội được

một vốn học vấn mà còn phát triển các phẩm chất và năng lực trí

tuệ. Vì vậy, dạy học chính là con đường cơ bán để thực hiện



nhiệm vụ giáo dục trí tuệ.

Tuy nhiên, con đường d ạy học với



những chức năng



đ ặc thù của mình, cũng có th ể tác động đến nhận thức,

181



thái độ và hành vi của người học, nhờ đó mà có thể

thực hiện tốt các nhiệm vụ giáo dục khác, bằng những

cách thức:

- thông qua nội dung trí



thức các môn học. Bao gồm



các môn học chuyên biệt (vi dụ, môn giảo dục công

dân, các môn kỹ thuật công nghiệp, kỹ thuật nông

nghiệp, môn thể dục, môn âm nhạc...) và các môn học

khác (ví dụ, thông qua nhiều tri thức của môn lịch sử

có thể giáo dục được lòng yéu nước, truyền thống anh

hùng dân tộc... ).

- thông qua các phương pháp dạy học và các hình

thức tổ chức dạy học. C ác phương pháp dạy học tích



cực có tác động không chỉ đến hiệu quả tiếp nhận tri

thức, mà còn tác động đến tư duy, đến hứng thú học

tập và đến thái độ, hành vi người học, thậm chí góp

phần hình thành cả những phẩm chất tích cực trong xu

hướng, tính cách của người học. Các hình thức ngoại

khoá, học tập theo nhóm, hoặc gắn với c á c tình huống

thực hành - thực tiễn... cũng s ẽ đưa lại những định

hướng giá trị tích cực về nhiều mặt trong nhản cách

người học.

- thông qua các m ối



quan hệ



giao tiếp giữa người



day và người học, giữa người học với nhau; thông qua

việc tổ chức và duy trì nề nếp, c h ế độ học tập và đặc

biệt là qua tấm gương nhân cách của người dạy... có

thể giúp tiếp thu những khái niệm đạo đức, văn hoá,

thẩm mỹ, những quy tắc, chuẩn mực ứng xử xã hội

thuận lợi và hiệu quả.



182



Như vậy, cũng có the nói: thông qua việc tổ chức tot dạy

học bộ môn của minh, nếu có ý thức trách nhiêm cao và có

những kỹ năng nhất định, mỏi giáo viên đều cần và có thê góp

phần thực hiện có hiệu quả các nhiệm vụ giáo dục toàn diện

nhân cách học sinh. Đó là cơ sờ khoa học đê thấu hiểu ý nghĩa

sâu xa của việc cần và có thê thông qua dạy chữdể dạy người và



'nliân bất học, bất tri lý".

Giáo dục thông qua các hoạt động lao dộng phù hợp

Là hoạt động đặc biệt của con người, lao động tạo ra sản

phấrn vật chất và tinh thần, nhầm thoả mãn nhu cầu cuộc sống

và chính trong lao động lại sáng tạo ra con người có ý thức. Mặt

khác, giáo dục còn có nghĩa là sự chuẩn bị tích cực cho thế hệ

trẻ hước vào cuộc sông lao động xã hội.

Chính vì vậy, giáo dục kết với lao động đã được các nhà tư

tưởng, trong đó có cả K. Marx, đã đề xuất từ lâu và đã được các

nén giáo dục XHCN coi là một nguyên tắc cơ bản.

lao động trí óc và lao động chân tay đ ề u có khả năng

là m bộc lộ và phát triển tiềm năng trí tuệ, hình thành c á c kỹ

năng hoạt động sáng tạo. Lao động giúp rèn luyện sức bền bỉ,

dẻo dai. khả năng vượt khó, tạo ý chí vươn lên của con người

trong cuộc sống. Do đó, trong nhà cần tổ chức cho học sinh

tham gia vào các hình thức lao động đa dạng, phù hợp với đặc

điểm lứa tuổi, với môi trường nhà trường, thông qua đó giáo dục

các em ý thức, thái độ đúng với lao động, với người lao động và

chuẩn bị các kỹ nãng lao động cơ bản, giúp các em lựa chọn

đúng nghề nghiệp phù hợp. Trước hết, giúp hình thành ở cá c

thói quen lao động tự phục vụ và ý thức tự giác, các kỹ năng và

Cả



183



phưưng pháp tích cực trong học tập một loại hình lao dộng dặc

biệt, đặc thù của các em.

Lao động sản xuất với trình độ kỹ thuật cao, lao động sáng

tạo và lao động trong tập thê càng có ý nghĩa giáo dục lo lớn.

Bởi vậy, giáo dục lao động học đường cần được tổ chức hợp lý,

có chú trọng đặc biệt về kỹ thuật tổng hợp và các xu thế phát

triển trong lĩnh vực lao động và nghé nghiệp.

Như vậy, tổ chức tốt các loại hình lao động phù hợp, trong

đó trực tiếp là lao động học tập, làm môi trường và phiừmg tiện

giáo dục nhân cách học sinh, chính là con đường giáo dục có

hiệu quà, khóng chỉ nhằm thực hiện tốt nhiệm vụ giáo dục lao

dộng mà còn cả với các nhiệm vụ giáo dục khác.



Giáo dục thông qua tổ chức các hoạt động chính trị -xã hội

Cá nhân luôn tồn tại trong một môi trường phức tạp, và

sống trong các môi quan hệ đa dạng với cộng đồng xã hội. Hoạt

động xã hội là trường học rèn luyện và giáo dục con người.

Thông qua các hoạt động xã hội, sự giao tiếp giữa các cá

nhân và giữa cá nhân với các loại quan hệ xã hội càng đa dạng,

thì các phẩm chất nhãn cách càng có cơ hội phát triển phong

phú; hoạt động xã hội đem lại những thỏa mãn tinh thần, cá tính

được bộc lộ và hình thành kỹ năng giao tiếp, tích luỹ được kinh

nghiệm ứng xử xã hội... Tính phức tạp của nội dung công việc

càng cao, thì con người càng phải cố gắng tìm ra các giải pháp

hợp lý, do đó trí thông minh sáng tạo, tính khéo léo, tế nhị, văn

hóa ứng xử được hình thành.

Như vậy, nhà trường cần tổ chức tốt các hoạt động xã hội

đa dạng, đặc biệt là các hoạt động có ý nghĩa chính trị - xã hội

và tạo cơ hội cho đông đảo học sinh tham gia, chính là giúp các

184



em mớ mang hiếu biêt vổ thê giới và cuộc sống xã hội, kinh

nghiệm lioạt động được tích lũy, tính tích cực xã hội dược hình

thanh. 'Hiu hút học sinh vào các hoạt động xã hội phong phú và

đa dạng chính là con dường giáo dục nhằm thực hiện các nhiệm

vụ giáo dục có hiệu quả, dặc biệt là dổi VỚI nhiệm vụ giáo dục



dạo liức, tưtưởng - chính trị.

Giáo dục thõng qua các sinh hoạt tạp thê

Tổ chức các sinh hoạt tập thê cho học sinh là một loại hình

hoạt động giáo dục quan trọng cùa nhà trường. Tập thể học sinh

(trường, iớp) là một tập hợp nhiều cá nhân cùng gắn bó với nhau

bải các hoạt động chung và cùng hướng đến một mục đích tốt

đẹp. Tập thể vừa là môi trường, vừa là phương tiện hữu hiệu giáo

dục con người. Vì vậv, tổ chức tốt các hoạt động tập thể chính là

một trong các con dường giáo dục có hiệu quả để thực hiện các

nhiệm vụ giáo dục, đặc biệt là nhiệm vụ giáo dục thẩm mỹ và

giáo dục đạo đức, lối sông cho học sinh.

Trong nhà trường, các tổ chức đoàn thể của học sinh (Đoàn

TNCS HCM, Hội liên hiệp Thanh niên, Hội liên hiệp HSSV, Đội

TNTP...) và các hình thức câu lạc bộ... chính là các hạt nhân của

mọi sinh hoạt tập thể vãn - thể - mỹ trong học sinh. Các yếu tô

quan trọng của tập thể có ý nghĩa như là phương tiện giáo dục

kín là cức hoạt dộng, bầu không khí tập thể, chếđộ sinh hoại và

du luận tập thể. Chế độ sinh hoạt tập thể hợp lý, với kỷ luật

nghiẽm, hoạt động có kế hoạch, có tổ chức và nề nếp tạo nên

thói quen sống có văn hóa, hình ihành ý chí và nghị lực. Dư luận

tập thể lành mạnh và bầu không khí thân thiết, tin cậy... luôn

luôn trợ giúp con người nhận thức đúng những điều tốt đẹp, có

185



tác động điều chỉnh thái độ, hành vi và lôi sông vãn hóa của mỗi

cá nhân thành viên.

Trong các sinh hoạt tập thể, đặc biệt là các hoạt dộng vãn

hoá, văn nghệ, thể thao... các cá nhân được cùng nhau hoạt

động, từ đó tinh thần đoàn kết, tình thân ái, tính hợp tác, cộng

đồng được hình thành, đó chính là những phẩm chất quan trọng

của nhân cách. Trong các mối quan hệ và sinh hoạt tập thể, một

mặt các cá nhân tác động lần nhau, mặt khác là sự tác động của

các nhà sư phạm qua tập thể, tạo thành sức mạnh giáo dục tổng

hợp có tác dụng giáo dục nhân cách rất lớn.

Song song và phối hợp với những con đường giáo dục

trên đây, giáo dục học còn chú ý đến một sô' loại hình hoạt

động khác, ví dụ, tổ chức hợp lý các hoạt động vui chơi giải

trí của lứa tuổi học sinh; phối hợp tác động giữa gia đình- nhà

trường- các tổ chức xã hội, và tlìông qua tấm gương nhân

cách mẫu mực cùa nhà giáo... như là những con đường giáo

dục nhân cách học sinh.

Như đã nói trên, trong thực tế giáo dục nhà trường phổ

thông hiện nay, người ta thường phân định đơn giản hơn:



186



•



Các hoạt động giáo dục trên lớp.



•



Các hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp.



•



Ngoài ra, còn phải kể đến những tác động từ những

quan hệ xã hội (qua các phương tiện thông tin đại

chúng, qua bạn bè...), qua tấm gương của giáo viên, của

người lớn... và hoạt động sống tích cực của mỗi cá nhân

người học, cũng được coi như những con đường giáo

dục có tác động mạnh mẽ đến sự hình thành và phát

triển nhân cách học sinh.