GIẢI PHÁP TÂM LÝ

PLATON



37



cho tất cả trẻ con những cơ hội học hỏi đồng đều.

Trong 10 năm đầu, nền giáo dục sẽ đặc biệt chú trọng đến thể

dục, mỗi trường học đều có một s}n chơi v{ một sân vận động.

Chương trình học gồm toàn những môn thể dục và thể thao.

Trong 10 năm đó, lũ trẻ sẽ có một sức khỏe dồi dào khiến cho

việc khám bệnh và trị bệnh trở nên hoàn toàn vô ích. Sở dĩ

người ta thường mắc bệnh l{ đ~ sống một cuộc đời quá nhàn

rỗi, quá bê tha, thiếu vận động. Về mục đích của nền giáo dục

trong giai đoạn này là làm cho bệnh tật không có cơ hội để phát

triển. Chính những kẻ nhà giàu vì cuộc sống quá nhàn rỗi đ~ tự

đem bệnh hoạn đến cho mình. Nếu một kẻ lao động nhuốm

bệnh, họ sẽ tìm một loại thuốc nào công hiệu để chóng khỏi. Nếu

có người khuyên nhủ họ phải trải qua một thời kỳ điều trị công

phu như l{ lựa chọn c|c món ăn, tắm hơi, đấm bóp... Kẻ ấy sẽ trả

lời rằng họ không có thì giờ và họ cũng không muốn mất công

nuôi dưỡng bệnh trạng trong khi còn bao nhiêu việc khác cần

phải làm, họ sẽ chế nhạo ông thầy thuốc đ~ khuyên họ những lời

khuyên lố bịch ấy, họ sẽ ăn uống như thường ngày. Nếu họ lành

bệnh thì sẽ tiếp tục nghề nghiệp, nếu bệnh không lành họ sẽ chết

một cách giản dị. Chúng ta không thể khoanh tay ngồi nhìn một

quốc gia gồm toàn những bệnh nhân sống không ra sống, chết

không ra chết. Quốc gia lý tưởng cần phải được xây dựng trên

sức khỏe của dân chúng.

Tuy nhiên, những môn thể dục và thể thao có khuynh hướng

phát triển con người chỉ về một chiều. Những kẻ can đảm có sức

mạnh siêu quần thường không được nhã nhặn. Quốc gia lý

tưởng không thể chỉ gồm những võ sĩ v{ lực sĩ. Vậy cần phải dạy

cho dân chúng biết âm nhạc. Nhờ âm nhạc mà tâm hồn con

người ý thức được sự điều hòa và nhịp điệu, do đó ý thức được



38



Will Durant: CÂU TRUYỆN TRIẾT HỌC



công lý. Sự điều hòa không bao giờ đi đôi với bất công. Nhạc lý

sẽ thâm nhập vào linh hồn con người khiến cho linh hồn trở nên

đẹp đẽ hơn. Nhạc lý sẽ uốn nắn tính tình con người v{ do đó

đem đến một giải pháp tốt đẹp cho các vấn đề xã hội và chính trị.

Mỗi khi tiết tấu của âm nhạc thay đổi thì c|c nguyên lý căn bản

của xã hội cũng thay đổi theo.

Âm nhạc chẳng những sửa đổi tính tình trở nên tế nhị hơn m{

còn giữ gìn hoặc bảo đảm sức khỏe. Dân Corybantic có tục lệ

chữa trị các phụ nữ mắc bệnh điên bằng âm nhạc. Một khi điệu

nhạc trỗi lên các bệnh nhân sẽ nhảy nhót một cách cuồng loạn

cho đến khi kiệt lực và nằm ngủ. Sau giấc ngủ đa số bệnh nhân

đ~ bình phục. Những tư tưởng bị lãng quên trong vô thức được

khơi động bởi những phương ph|p kể trên. Những kẻ xuất

chúng là những kẻ có những cội rễ thiên tài bắt nguồn từ cõi vô

thức. Không một người nào trong trạng thái hữu thức có thể có

những ý nghĩ xuất chúng. Những người xuất chúng và những

người điên giống nhau ở điểm này.

Platon đ~ đề cập đến khoa phân tâm học. Ông nói rằng sở dĩ

khoa tâm lý chính trị của nhân loại còn mơ hồ vì người ta chưa

biết rõ v{ chưa nghiên cứu tường tận những sở thích và bản

năng của con người. Nếu quan sát những giấc mơ, người ta có

thể hiểu rõ hơn về những bản năng ấy. “Một vài loại thú vui

được xem như bất hợp pháp, mọi người ai cũng thích những

thú vui ấy nhưng đối với phần đông thì sở thích bị dồn ép bởi

luật lệ và lý trí. Những sở thích luôn luôn có mặt trong tiềm thức

trong khi khả năng của lý trí bị lu mờ. Trong những lúc ấy

những sở thích trỗi dậy như những con vật và có thể gây ra tất

cả những tội ác có thể tưởng tượng được. Đối với những người

có sức khỏe tinh thần họ luôn luôn đủ sức kềm hãm những



PLATON



39



khuynh hướng kể trên v{ không rơi v{o vòng tội lỗi”. Âm nhạc

và nhịp độ khiến cho tâm hồn trở nên khỏe mạnh. Tuy nhiên,

quá nhiều âm nhạc cũng có hại như qu| nhiều thể thao, thể dục.

Những lực sĩ chỉ biết có thể dục không khác gì một kẻ rừng rú,

những nhạc sĩ chỉ biết có nhạc thường trở nên quá yếu mềm.

Vậy cần phải dung hòa cả hai khuynh hướng. Quá 16 tuổi mọi

môn âm nhạc cần phải đình chỉ, trừ những môn đồng ca. Âm

nhạc còn cần phải được dùng để giảng giải những môn khó khăn

hơn như to|n học, sử ký và khoa học. Cần phải phổ nhạc những

bài học để cho dễ nhớ hơn. Những kẻ nào không có khiếu để học

các môn kể trên được tự do lựa chọn những môn khác, không

nên ép buộc trẻ con phải thấu hiểu bất cứ môn học n{o. Người

ta cần phải được tự do trong vấn đề học hỏi. Những môn học ép

buộc không bao giờ thấm nhuần vào tâm trí của người học. Việc

học cần phải được tổ chức như một trò chơi v{ như thế có thể

cho phép chúng ta tìm hiểu khuynh hướng thiên nhiên của đứa

trẻ.

Tâm trí cần phải được tự do trong việc phát triển và thể chất cần

phải mạnh mẽ nhờ các môn thể thao và thể dục. Có như vậy

quốc gia mới được vững mạnh trên hai căn bản tâm lý và sinh lý.

Tuy nhiên cần phải có một căn bản đạo đức, tất cả những cá

nhân trong một tập thể cần phải được thống nhất, họ phải biết

vai trò của họ trong tập thể, tất cả mọi người đều có quyền hành

và trách nhiệm đối với người khác. Chúng ta phải xử trí cách nào

trong khi mọi người đều tham lam, ganh ghét, dâm dật v{ ưa g}y

gổ? Phải dùng đến cảnh s|t chăng? Đó l{ một phương ph|p dữ

tợn và tốn kém. Có một phương ph|p kh|c tốt đẹp hơn đó l{ sự

chế tài của một đấng tối cao: chúng ta cần có một tôn giáo.

Platon tin tưởng rằng một nước không có tín ngưỡng vào một



40



Will Durant: CÂU TRUYỆN TRIẾT HỌC



đấng tối cao không thể là một nước mạnh. Chỉ tin tưởng vào

một nguyên lý sơ khai, một sức mạnh vũ trụ hoặc một sức sống

mãnh liệt m{ không tin tưởng vào một đấng tối cao thì cũng

chưa đủ để tạo nên hy vọng, sự tận t}m v{ lòng hy sinh, chưa đủ

để an ủi tinh thần của những kẻ thất vọng hoặc gây sự can đảm

cho những kẻ chinh chiến. Chỉ có một đấng tối cao mới có thể

làm những việc sau này, mới có thể bắt buộc những người ích kỷ

phải dằn lòng để sống một cuộc đời tiết độ, kềm hãm sự đam

mê. Cần phải cho d}n chúng tin tưởng vào sự bất diệt của linh

hồn: chính sự tin tưởng ấy l{m cho người ta có can đảm để

đương đầu với sự chết hoặc chịu đựng sự vĩnh viễn ra đi của

những kẻ thân yêu.

Người ta sẽ chiến đấu với nhiều ưu thế hơn khi người ta chiến

đấu với lòng tin. Vẫn biết rằng sự hiện hữu của một đấng tối cao

không bao giờ có thể chứng minh được; vẫn biết rằng đấng tối

cao chỉ có trong sự tưởng tượng do hy vọng và lòng thành kính

của con người đặt ra, vẫn biết rằng linh hồn không khác gì

những tiếng nhạc do một nhạc khí phát ra và sẽ tiêu tan cùng lúc

với nhạc khí ấy... Nhưng chúng ta vẫn thấy rằng tín ngưỡng

không đem lại điều gì có hại mà chỉ đem lại những điều lợi cho

con em của chúng ta.

Công việc giảng giải những hiện tượng trong vũ trụ trước óc tò

mò càng ngày càng lớn của đ|m thanh niên l{ một việc rất khó,

nhất l{ khi chúng đến lứa tuổi 20 và bắt đầu tìm hiểu để thực

nghiệm những điều đ~ học. Đó cũng l{ lúc chúng ta tổ chức

những kỳ thi tổng quát vừa lý thuyết vừa thực hành. Cần phải

cho những thí sinh các thử thách vật chất cũng như tinh thần.

Tất cả những khả năng sẽ có dịp xuất hiện cùng lúc với những

nhược điểm. Những thí sinh nào bị rớt sẽ nhận những công việc



PLATON



41



kinh tế của quốc gia, họ sẽ là những nh{ buôn b|n, thư ký, thợ,

làm ruộng. Cuộc thi phải được tổ chức một c|ch vô tư, tất cả

những người có khả năng, bất luận họ thuộc thành phần nào

đều phải được chấm đậu.

Những người được chấm đậu qua kỳ thi đầu tiên này sẽ học

thêm 10 năm nữa để rèn luyện tinh thần, thể chất và tính tình.

Sau 10 năm đó họ sẽ thi một lần thứ hai khó hơn lần trước rất

nhiều. Những kẻ nào rớt sẽ trở thành những người phụ tá,

những sĩ quan tham mưu trong tổ chức chính phủ. Cần phải an

ủi những kẻ bị thi rớt để họ chấp nhận số phận một cách vui vẻ.

Làm thế n{o để đạt mục đích ấy? Chúng ta phải nhờ đến tôn giáo

v{ tín ngưỡng. Chúng ta nói cho họ biết rằng số trời đ~ định như

vậy và không thể thay đổi được. Chúng ta có thể nói với họ như

sau: “Hỡi c|c đồng bào, tất cả chúng ta đều l{ anh em nhưng trời

sinh chúng ta mỗi người một kh|c, có người có khả năng chỉ

huy, những người ấy không khác gì vàng, họ phải có những vinh

dự lớn nhất. Có những người kh|c được ví như bạc, họ có thể là

những kẻ phụ t| đắc lực. Những người còn lại là những người

nông phu hoặc thợ thuyền, họ có thể ví như sắt v{ đồng. Có

nhiều khi cha mẹ vàng sinh con bạc hoặc cha mẹ bạc sinh con

vàng. Vậy cần phải thay đổi ngôi thứ để thích hợp với khả năng

của mọi người. Những kẻ l{m quan to cũng không nên buồn

phiền khi thấy con cái mình phải làm nông dân hoặc thợ thuyền.

Trái lại cũng có những trường hợp con cái nông dân thợ thuyền

trở nên quan lớn. Số trời đ~ định rằng nếu để những người

thuộc hạng sắt v{ đồng lên cầm quyền thì quốc gia sẽ điêu t{n”.

Có lẽ nhờ huyền thoại ấy mà chúng ta thu hoạch được sự phục

tùng của dân chúng hầu thi hành chính sách quốc gia. Đối với

những kẻ thi đậu kỳ thứ hai phải làm thế nào? Họ sẽ được học



42



Will Durant: CÂU TRUYỆN TRIẾT HỌC



môn triết lý. Lúc này họ đ~ được 30 tuổi vì không nên cho những

người quá trẻ học triết lý quá sớm, họ sẽ quen thói suy luận cãi

cọ, hồ nghi... giống như những con chó con hay cắn xé những

miếng giẻ trong c|c trò chơi của chúng. Theo Platon thì triết lý

có hai nghĩa: Đó l{ phương ph|p suy luận một cách minh bạch

và cai trị một c|ch khôn ngoan. Trước hết những kẻ trí thức trẻ

tuổi phải học cách suy luận minh bạch, họ phải biết thế nào là

một ý nghĩ.

Lý thuyết của Platon về ý nghĩ l{ một trong những lý thuyết rắc

rối và tối tăm nhất của lịch sử triết lý. Platon cho rằng ý nghĩ có

thể bao trùm tổng quát hoặc có thể là một định luật chi phối vạn

vật hoặc có thể là một lý tưởng. Sau thế giới hiện tượng do các

giác quan của con người phát hiện là thế giới của những ý nghĩ

do sự suy luận phát hiện. Thế giới của những ý nghĩ có tính c|ch

trường tồn hơn thế giới hiện tượng v{ do đó có thể xem là xác

thực hơn. Ví dụ ý nghĩ về con người trường tồn hơn sự hiện

hữu của ông A, ông B hay b{ C. Ý nghĩ về vòng tròn tồn tại mãi

mãi trong khi một vòng tròn kẻ trên giấy có thể biến mất. Một

cái cây có thể còn đứng vững hoặc đ~ ng~ xuống nhưng những

định luật chi phối sự đứng vững hoặc ngã xuống của cái cây còn

tồn tại mãi mãi. Thế giới của ý nghĩ do đó có thể coi l{ đ~ có

trước thế giới hiện tượng và có thể tồn tại sau khi thế giới hiện

tượng đ~ biến mất. Đứng trước một cây cầu giác quan chỉ cảm

thấy một khối khổng lồ bằng sắt và xi-măng nhưng chính nhờ ý

nghĩ m{ người kỹ sư hình dung được c|c định luật chi phối sự

thành hình của cây cầu, c|c định lý toán học, vật lý học theo đó

tất cả cây cầu phải được xây cất. Nếu những định luật ấy không

được tuân theo, cây cầu sẽ sụp đổ. Có thể nói rằng chính những

định luật đóng vai trò của đấng tối cao để giữ cho cây cầu đứng



PLATON



43



vững. C|c định luật do đó l{ một phần cần thiết trong việc học

hỏi triết lý. Ở trước cửa đi v{o H{n l}m viện Platon cho vẽ

những chữ sau đ}y: “Kẻ nào không thông suốt hình học thì xin

chớ v{o đ}y”.

Không có thế giới của ý nghĩ mọi vật sẽ hỗn độn v{ vô nghĩa.

Chính ý nghĩ cho phép con người sắp xếp vũ trụ theo thứ tự. Thế

giới không có ý nghĩ l{ một thế giới không có thật, không khác gì

những hình bóng cử động trên tường. Do đó mục đích chính của

nền đại học l{ đi tìm những ý nghĩ để biết được hướng tiến lý

tưởng, biết được sự tương quan giữa vật này và vật khác, biết vũ

trụ diễn biến như thế nào. Chúng ta cần phải phối hợp và sắp đặt

các kinh nghiệm của giác quan theo các tiêu chuẩn kể trên, chính

điểm n{y l{ điểm khác biệt duy nhất giữa người ngu v{ người

thông minh.

Sau 5 năm học hỏi về thế giới của ý nghĩ, về nguồn gốc và sự diễn

tiến của vũ trụ, sau 5 năm học hỏi khác về cách áp dụng những

nguyên lý kể trên trong việc xử thế và trị nước, sau 10 năm học

hỏi để phát triển thể chất và tinh thần, những kẻ được may mắn

chấm đậu đ~ sẵn s{ng để cầm quyền chưa? Chắc chắn họ đ~ trở

nên những triết gia lãnh tụ đủ sức để cầm quyền và giải phóng

xứ sở chưa?

Platon cho rằng chưa đủ. Sự đ{o luyện đến đ}y vẫn còn khiếm

khuyết. Sau giai đoạn đ{o luyện về lý thuyết cần phải bước qua

giai đoạn đ{o luyện bằng thực hành. Cần phải cho những ông

tiến sĩ ấy hòa mình v{o đời sống, các lý thuyết sẽ không có giá trị

nếu chúng không bị thử thách bởi cuộc sống hằng ngày. Những

ông tiến sĩ n{y phải chung đụng với đời một cách hoàn toàn bình

đẳng, họ phải cạnh tranh để mưu sống với những nhà buôn bán,



44



Will Durant: CÂU TRUYỆN TRIẾT HỌC



những phần tử đầy thủ đoạn xảo quyệt, trong cuộc sống này họ

sẽ được đ{o luyện bởi trường đời, họ sẽ đem mồ hôi để đổi lấy

b|t cơm. Cuộc sống này sẽ kéo d{i thêm 15 năm. Một số các thí

sinh sẽ bị đ{o thải, số còn lại sẽ trở nên ôn hòa và tự tin hơn

trước, họ không còn tự đắc mù quáng vào những lý thuyết, họ sẽ

có một sự hiểu biết quý báu do truyền thống, kinh nghiệm và sự

đấu tranh đem lại. Những người ấy xứng đ|ng được cầm quyền

trị nước.



8. GIẢI PHÁP CHÍNH TRỊ

Dân chủ có nghĩa l{ cơ hội đồng đều cho toàn thể công dân nhất

l{ trong lĩnh vực giáo dục. Nó không phải chỉ l{ để cho mọi

người có cơ hội tham gia chính quyền, điểm quan trọng là tất cả

mọi người đều có cơ hội học hỏi để sau này có thể đảm nhận

những phần việc trong chính quyền. Tuy nhiên chỉ những kẻ nào

tỏ ra thông minh xuất chúng mới có đủ điều kiện. Những chức

vụ cao sẽ được lựa chọn không phải bằng cách bầu cử cũng

không phải bằng sự đấu tranh giữa các phe nhóm mà chính là

bằng khả năng của từng người. Không một người n{o được giữ

chức vụ cao m{ không được huấn luyện trước hoặc chưa l{m

tròn nhiệm vụ ở những chức vụ thấp.

Phải chăng đ}y l{ một chính thể quý tộc? - Vấn đề danh từ

không quan trọng lắm, nó chỉ quan trọng đối với người ngu và

các chính trị gia. Chúng ta muốn được cai trị bởi những phần từ

xuất sắc nhất, đó l{ tinh hoa của chính thể quý tộc. Tuy nhiên

chúng ta thường quan niệm rằng chính thể quý tộc là phải cha

truyền con nối. Về điểm này chúng ta hoàn toàn khác biệt với

quan niệm của Platon. Thật vậy, Platon chủ trương một chính



PLATON



45



thể quý tộc dân chủ. Thay vì phải chọn lựa những ứng cử viên

do c|c bè ph|i đưa ra, người dân có thể tự đề cử mình bằng cách

học hỏi. Ở trong chế độ này hoàn toàn không có giai cấp, không

có vấn đề cha truyền con nối, tất cả mọi t{i năng đều có cơ hội

phát triển đồng đều, dù là con vua chúa hay là con thứ d}n cũng

đều bắt đầu ngang nhau. Nếu con vua chúa mà không có khả

năng cũng vẫn bị đ{o thải. Nếu là con thứ d}n m{ có đủ khả

năng cũng vẫn có thể tiến tới. Đ}y l{ nền dân chủ của học

đường, một nền dân chủ trăm ng{n lần đẹp đẽ hơn nền dân chủ

của thùng phiếu.

V{ như vậy những người cầm quyền sẽ dành tất cả nỗ lực của

mình để duy trì tự do cho xứ sở. Không có vấn đề phân quyền;

lập ph|p, h{nh ph|p cũng như tư ph|p đều tập trung vào một

nhóm người, ngay cả nguyên tắc pháp trị cũng không thể làm

cho họ bó tay trước những tình thế đặc biệt. Quyền hành của họ

là một thứ quyền hành vừa thông minh, vừa mềm dẻo, vừa

không có giới hạn.

Làm sao có thể tìm ra những người có đủ sự thông minh và mềm

dẻo? Adeimantus (một nhân vật trong tác phẩm của Platon)

quan niệm rằng triết gia cũng có thể lầm lạc và ích kỷ, những

người n{y đôi khi trở thành kỳ dị và hoàn toàn vô dụng trong xã

hội. Quan niệm này có thể áp dụng đối với một số người trong

xã hội ng{y nay. Platon đ~ nghĩ đến vấn đề này và chủ trương

một lối giáo dục thực tế, đi đôi với đời sống, song hành với một

nền học vấn uyên thâm. Hậu quả của phương ph|p n{y l{ đ{o

tạo những phần tử nhìn xa thấy rộng v{ ưa hoạt động. Platon

quan niệm triết lý là một nền văn hóa hoạt động kết hợp được

sự khôn ngoan sáng suốt và nhu cầu hoạt động của con người.

Trong lĩnh vực này Platon rất khác biệt với triết gia Kant.