MỘT CHÚT LỊCH SỬ

ARISTOTE



61



cho đó l{ một lời chê có ý ám chỉ đến tinh thần quá chú trọng

vào sách vở của Aristote. Một sự bất hòa khác quan trọng hơn

xảy ra vào cuối đời Platon. Aristote có vẻ chống lại tư tưởng của

Platon và nhiều khi không đồng ý với Platon. Th|i độ này làm

Platon rất bất bình coi Aristote như một đứa con vô ơn. Một vài

học giả cho rằng Aristote lập một trường hùng biện. Trong số các

môn sinh có Hermias sau n{y th{nh người cầm quyền tiểu quốc

Atarneus. Để tỏ lòng nhớ ơn thầy cũ, Hermias mời Aristote về

sống tại triều đình v{ năm 344 TCN, Hermias giới thiệu người

chị của mình làm vợ Aristote. Cuộc hôn nhân là một sự thành

công mỹ m~n. Sau đó một năm quốc vương Macédoine l{

Philippe mời Aristote về triều đình để dạy cho thái tử Alexandre.

Đó l{ một vinh dự rất lớn cho Aristote, vì Philippe cũng như

Alexandre là những vị vua danh tiếng và hùng mạnh nhất trong

lịch sử nhân loại. Philipe chinh phục Thrace năm 356 TCN để

chiếm những mỏ vàng vô cùng phong phú gấp 10 lần số vàng của

Athènes. Thần dân của Philippe là những nông dân khỏe mạnh,

những chiến sĩ dũng cảm biết chịu đựng gian khổ. Nhờ những

yếu tố ấy Philippe v{ Alexandre đ~ thôn tính h{ng trăm tiểu quốc

và thực hiện được sự thống nhất Hy Lạp. Philippe không ưa chủ

nghĩa c| nh}n đương thời mặc dù chủ nghĩa n{y có kết quả tốt

đẹp đối với nghệ thuật v{ đời sống tinh thần của dân Hy Lạp.

Philippe cho rằng chủ nghĩa c| nh}n l{ nguồn gốc của sự đồi trụy

kinh tế cũng như chính trị. Chính dựa vào chủ nghĩa n{y m{

những kẻ lưu manh chính trị có thể lơi dụng sự tin tưởng quá dễ

dãi của d}n chúng để mặc tình thao túng chính trường gây nên

bè phái, giai cấp, }m mưu chống đối nhau. Philippe quyết chấm

dứt tình trạng trên để thực hiện một nước Hy Lạp thống nhất và

hùng mạnh xứng đ|ng l{ trung t}m chính trị của thế giới thời

bấy giờ. Trong thời niên thiếu Philippe đ~ học quân sự tại



62



Will Durant: CÂU TRUYỆN TRIẾT HỌC



Thèbes. Năm 338 TCN ông chiến thắng tại Athènes và thực hiện

được sự thống nhất của nước Hy Lạp. Ông mong mỏi sẽ cùng

người con là Alexandre tiếp tục cuộc chinh phục thế giới nhưng

giấc mộng của ông bị tan vỡ vì ông bị ám sát.

Khi Aristote đến nhận việc thì Alexandre là một cậu bé 13 tuổi

bồng bột và ốm yếu, ưa cưỡi ngựa và tập ngựa. Những cố gắng

của Aristote để làm dịu sự bồng bột của Alexandre hình như

không đem lại nhiều kết quả. Theo một vài sử gia Alexandre coi

Aristote như cha ruột của mình và về phần Alexandre cũng đ~

từng tuyên bố muốn học hỏi và coi trọng sự hiểu biết hơn l{

chinh phục thế giới. Nhưng đó chỉ là những lời lẽ xã giao vì

không đúng với sự thật. Alexandre luôn luôn là một chiến sĩ

thích chinh phục, sau khi thọ gi|o 2 năm với Aristote, Alexandre

nối ngôi cha và bắt đầu chinh phục thế giới. Sự thành công của

Alexandre có lẽ một phần nào do ảnh hưởng của Aristote và

người ta thường so sánh thiên tài của Aristote trong lĩnh vực

triết lý với thiên tài của Alexandre trong lĩnh vực chính trị. Cả

hai vĩ nh}n n{y đều có công với nhân loại: một bên thống nhất

thế giới, một bên thống nhất triết lý.

Sau khi cất quân chinh phục Á ch}u, Alexandre để lại ở Hy Lạp

những chính phủ trung thành với ông nhưng không được dân

chúng ủng hộ. Truyền thống dân chủ của người Hy Lạp không

thể một sớm một chiều bị lu mờ trước sức mạnh của đội quân

Alexandre. Tại những chính phủ này, những đảng lên cầm quyền

được mệnh danh l{ đảng Macédoine hay l{ đảng thân Alexandre.

Năm 334 TCN Aristote trở về Athènes sau một cuộc du hành và

lẽ cố nhiên không dấu cảm tình đối với đảng Macédoine tại đó.

Công trình khảo cứu khoa học, triết lý, chính trị của Athènes tuy

rất bao la nhưng không phải l{ ho{n to{n theo đuổi trong sự yên



ARISTOTE



63



tĩnh. Nhiều biến cố chính trị luôn luôn đe dọa Aristote và nhóm

cộng sự viên, công trình này hoàn toàn tùy thuộc vào sự thành

công của Alexandre trên lĩnh vực chính trị. Những nhận xét trên

đ}y còn cho phép chúng ta hiểu rõ tư tưởng chính trị của Aristote.



2. CÔNG VIỆC CỦA ARISTOTE

Mặc dù ở trong một tiểu quốc đang sôi sục vì những biến cố

chính trị, Aristote đ~ th{nh công trong việc lập nên một trường

học lấy tên là Lyceum. Rất nhiều môn đồ đến xin thụ gi|o đến

nỗi cần phải đặt ra những phép tắc luật lệ để giữ gìn trật tự.

Những môn đồ này tự bầu cử một ủy ban để cai quản các công

việc của trường. Họ thường ở lại v{ ăn uống ngay trong trường,

các buổi học thường được tổ chức ngo{i đồng trống. Trước kia

Platon cũng đ~ th{nh lập một trường lấy tên là Academy chuyên

nghiên cứu về toán học và chính trị. Lyceum của Aristote chuyên

nghiên cứu về sinh lý học v{ động vật học. Alexandre ra lệnh cho

c|c nh{ săn bắn v{ ch{i lưới phải đem nộp cho Aristote tất cả

những giống vật mới lạ. Tục truyền có cả thảy một đội quân 1000

người rải rác khắp Hy Lạp v{ Á ch}u để sưu tầm những giống vật

mới lạ, Aristote l{ người đầu tiên đ~ lập nên vườn bách thảo và

sở bách thú trên toàn thế giới. Ngoài sự ủng hộ của Alexandre

Aristote còn bỏ v{o đó một số vốn rất lớn, ông là một người có

nhiều tiền của nhờ cưới vợ giàu và có quyền thế, có lần bên nhà

vợ đ~ tặng Aristote một số tiền tương đương với 4 triệu Mỹ kim

theo thời giá hiện nay để dùng vào việc nghiên cứu khoa học. Có

người cho rằng chính Aristote đ~ khuyến cáo Alexandre chinh

phục Ai Cập với mục đích th|m hiểm vùng thượng lưu sông Nil



64



Will Durant: CÂU TRUYỆN TRIẾT HỌC



để biết rõ nguyên nhân những trận lụt xảy ra ở Ai Cập. Ngoài ra,

Aristote còn sưu tầm 158 bản hiến pháp.

Tuy nhiên chúng ta phải nhớ rằng những phương tiện nghiên

cứu của Aristote vô cùng thô sơ so với những phương tiện

nghiên cứu tối tân của chúng ta ngày nay. Ông phải đo lường

thời gian m{ không có đồng hồ, đo lường nhiệt độ mà không có

hàn thử biểu, xem thiên văn m{ không có viễn vọng kính, đo|n

thời tiết m{ không có phong vũ biểu. Những phương tiện duy

nhất m{ Aristote đ~ sử dụng là một c|i thước và một cái compas.

Sức hút của tr|i đất, hiện tượng ph|t điện, áp lực không khí,

nguyên lý ánh sáng, nhiệt lượng và hầu hết những lý thuyết tân

tiến của khoa học hiện đại đều ho{n to{n chưa được phát minh.

Những tác phẩm của Aristote lên đến h{ng trăm cuốn. Có người

bảo 400 cuốn, có người bảo 1000 cuốn. Những cuốn còn lại đến

dời nay chỉ là một số nhỏ nhưng cũng có thể lập thành một tủ

s|ch. Trước hết là những tác phẩm về luận lý dạy các cách xếp

đặt và phân loại c|c ý nghĩ. Rồi đến các tác phẩm khoa học như

vật lý học, thiên văn học, khí tượng học, vạn vật học, những sách

nói về sự phát triển và suy tàn, về linh hồn, về cơ thể sinh vật, về

cử động và về sự sinh đẻ. Loại thứ ba là những sách dạy về cách

viết văn v{ l{m thơ. Loại thứ tư l{ những sách về triết lý như đạo

đức học, chính trị học và siêu hình học.

Toàn thể các tác phẩm có thể xem là một bộ bách khoa của Hy

Lạp nhưng kh|c với bộ bách khoa của c|c nước khác ở chỗ chỉ

do một người viết ra. Công trình của Aristote xứng đ|ng được so

sánh với công trình của Alexandre. Văn chương của Aristote

không bóng bẩy và thi vị như của Platon, đó l{ một loại văn

chương chính x|c v{ khoa học. Aristote phải đặt thêm nhiều từ