Ở POTSDAM VỚI HOÀNG ĐẾ FRÉDÉRIQUE

218



Will Durant: CÂU TRUYỆN TRIẾT HỌC



của ông là cất qu}n đ|nh nước Schlesien (Silésie), lôi kéo toàn

thể Âu châu vào chiến tranh!

Năm 1745, Voltaire đến Paris và ứng cử vào Hàn lâm viện Pháp.

Lần đầu ông bị thất cử, lần sao ông thành công. Bài diễn văn đầu

tiên của ông tại Hàn lâm viện là một tác phẩm văn chương bất

hủ. Ông ở tại Paris một thời gian, kết bạn với nhiều văn nh}n

nghệ sĩ v{ s|ng t|c nhiều vở kịch. Năm 1730, vở Brutus ra đời,

năm 1732 vở Eriphyle ra đời, cả hai vở kịch đều thất bại. Nhiều

người bạn khuyên Voltaire nên bỏ sáng tác kịch, nhưng cuối

năm 1732, vở kịch Zaire th}u lượm được nhiều kết quả khả quan.

Sau 15 năm chung sống, tình của ông đối với b{ b| tước Chatelet

vẫn không phai nhạt. Năm 1748 b{ Chatelet phải lòng b| tước

Saint Lambert, việc này làm ông rất buồn phiền nhưng cuối

cùng, hai tình địch giảng hòa. Năm 1749, b{ b| tước Chatelet

chết, chồng b{ cùng hai người nhân tình của bà là Voltaire và bá

tước Saint Lambert đều có mặt lúc bà hấp hối, thật là một tập

tục kỳ lạ của giới thượng lưu Ph|p trong thế kỷ thứ 18!

Voltaire cố quên nỗi buồn trong công việc sáng tác. Ông dự định

hoàn thành tác phẩm Thế kỷ vua Louis XIV, nhưng sau đó, ông

được thư của ho{ng đế Frédérique mời đến Potsdam. Kèm theo

l| thư l{ một ngân phiếu 3000 quan. Voltaire nhận lời và lên

đường đi Potsdam năm 1750.

Ông được đón tiếp long trọng tại l}u đ{i của ho{ng đế Frédérique. Ông gửi thư về nhà và không tiếc lời t|n thưởng những

tiện nghi của hoàng cung. Tuy nhiên sau ít lâu Voltaire cảm thấy

những bất tiện của hoàn cảnh. Dù l{ thượng khách, Voltaire

cũng chỉ là một trong b| quan văn võ của ho{ng đế. Ông cảm

thấy khó chịu khi phải tiếp xúc với c|c tướng lãnh trong các buổi



VOLTAIRE



219



đại yến. Ông chỉ thoải mái khi được nói chuyện riêng với hoàng

đế, cùng một ít văn nh}n thi sĩ. Trong những cuộc nói chuyện ấy,

ho{ng đế cùng đ|m văn nh}n dùng tiếng Ph|p để đ{m đạo về tất

cả mọi vấn đề văn chương, triết lý, chính trị theo dòng tư tưởng.

Frédérique tỏ ra có nhiều cảm tình đối với Voltaire và trong thời

gian này Voltaire không tiếc lời ca ngợi Frédérique.

Một việc đ|ng tiếc xảy ra làm cho uy tín Voltaire bị giảm sút. Ông

có một số tiền đầu tư vào các chứng phiếu Saxon mặc dù Frédérique cấm không cho mua các loại chứng phiếu ấy. Giá thị

trường chứng phiếu vọt lên và Voltaire kiếm được một số lời.

Nhưng người buôn chứng phiếu muốn chia lời cùng ông bằng

cách dọa sẽ tiết lộ câu chuyện cho Frédérique. Một cuộc cãi vã

xảy ra và nội vụ đến tai Frédérique. Ho{ng đế nổi giận tuyên bố

rằng: “Tôi chỉ cần nó thêm một năm nữa, vắt chanh xong tôi sẽ

bỏ vỏ”. Voltaire được tin này hết sức buồn phiền và không còn

lạc quan như xưa nữa.

Từ đó một cuộc đổ vỡ không thể tr|nh được. Năm 1752 hai nh{

toán học của Frédérique là Maupertuis và Koenig hục hặc nhau.

Frédérique bênh vực Maupertuis trong khi Voltaire bênh vực

Koenig. Sự bạo gan của Voltaire làm Frédérique nổi trận lôi đình.

Ông viết như sau: Bọn văn nghệ của tôi thật không biết điều,

chúng nó hoàn toàn thiếu thông minh, đôi khi còn thua cả thú

vật”. Voltaire viết một b{i công kích Maupertuis v{ đọc cho

Frédérique nghe, ho{ng đế không bằng lòng lắm nhưng không

nói gì, chỉ yêu cầu Voltaire đừng cho xuất bản. Mặc dù bị cấm

đo|n, Voltaire vẫn cho xuất bản b{i văn ấy. Frédérique nổi giận.

Biết rằng sự đổ vỡ không thể hàn gắn được, Voltaire bỏ trốn đi

đến Frankfurt, mặc dù thành phố này không nằm trong lãnh thổ

của Frédérique, Voltaire lại bị nhân viên của Frédérique chặn lại,



220



Will Durant: CÂU TRUYỆN TRIẾT HỌC



lục soát hành lý và tịch thu một số tác phẩm.

Khi về đến biên giới nước Ph|p, Voltaire được tin là chính phủ

Pháp từ chối chiếu khán nhập nội, ông hoàn toàn tuyệt vọng,

định sang Mỹ ch}u để nương n|u. Trong khi chờ đợi ông tạm

nương n|u ở ngoại ô Genève. Tại đ}y ông mua lại mảnh đất, đặt

tên là Les Délices. Ông quyết định làm nghề nông để sống những

ngày còn lại nhưng chính trong thời gian này những tác phẩm vĩ

đại nhất đ~ được sáng tác.



5. LES DÉLICES: “LUẬN VỀ ĐẠO ĐỨC”

Voltaire xuất bản ở Berlin một tác phẩm vĩ đại nhan đề l{: “Luận

về phong tục và tinh thần của các quốc gia, cùng những biến cố

của lịch sử từ Charlemagne đến Louis XIII”. Ông bắt đầu tác

phẩm này lúc còn ở Cirey với bà Chatelet.

Chính b{ Chatelet đ~ hối thúc Voltaire viết lịch sử theo một quan

niệm mới. B{ thường nói rằng: “đối với một phụ nữ Pháp như

tôi thì việc vua Egli kế vị vua Haquin hoặc hoàng tử Ottomann là

con của quốc vương Ortogrul không có nghĩa lý gì hết. Tôi chưa

bao giờ có đủ nhẫn nại đọc hết những cuốn sử ký. Tôi chỉ tìm

thấy ở trong đó những sự kiện lộn xộn không bổ ích, hàng ngàn

trận đ|nh không đem lại kết quả n{o. Vì lý do đó tôi ch|n ghét

học lịch sử vì nó làm bận rộn tâm trí mà không soi sáng tinh

thần. Voltaire cũng cho rằng: “Lịch sử không gì kh|c hơn l{ mục

kê khai những tội ác và tai họa, đọc lịch sử một vài quốc gia thật

chẳng kh|c gì đọc chuyện của những kẻ cướp đường cướp chợ”.

Do đó Voltaire thấy cần phải viết lại lịch sử theo một quan niệm

mới, cố gắng tìm thấy khuynh hướng chung nằm sau những biến



VOLTAIRE



221



cố. Ông nói rằng: “Chỉ những triết gia mới có thể viết lịch sử.

Trong hầu hết các quốc gia, lịch sử bị bóp méo bởi những

chuyện bịa đặt, t}m trí con người bị đen tối bởi nhiều thế kỷ lầm

lẫn, nhiều sự kiện, nhiều chứng tích, nhiều nghi lễ được tom góp

lại để yểm trợ cho sự dối trá. Lịch sử không gì kh|c hơn l{

những trò chơi xấu m{ người chết là nạn nhân. Chúng ta thay

đổi quá khứ để thích hợp với ý muốn của chúng ta. Người ta

dùng lịch sử để chứng minh bất cứ c|i gì”.

Voltaire cố gắng tìm trong đống sự kiện của quá khứ những chân

lý của lịch sử. Ông bắt đầu xét những sự kiện và soạn thảo một

số tác phẩm như: Lịch sử Nga, Lịch sử Charles XII, Thời đại Louis XIV, Thời đại Louis XIII. Voltaire đọc tất cả những tài liệu,

hằng trăm t|c phẩm, hằng trăm hồi ký, ông viết thư riêng để hỏi

lại các nhân chứng và sau khi xuất bản sách ông vẫn tiếp tục

nghiên cứu để sửa đổi trong các lần tái bản. Gom góp sự kiện

chưa phải là công việc chính, điều cốt yếu là phải biết lựa chọn

và sắp đặt. Voltaire nói rằng :”Những chi tiết trong lịch sử không

khác gì những h{nh lý trong qu}n đội, nghĩa l{ một loại chướng

ngại vật. T}m trí con người quá yếu ớt, nó sẽ bị chìm xuống nếu

mang nặng quá nhiều chi tiết. Tốt hơn hết là nên sắp đặt các chi

tiết vào một mục riêng để ai muốn biết rõ thì tìm ở đó”. Công

việc chính của Voltaire là tìm một nguyên lý khả dĩ cho chúng ta

hiểu được lịch sử của nền văn minh Âu ch}u v{ ông tin tưởng

rằng nguyên lý ấy là sự phát triển của văn hóa. Ông kết luận

rằng: “Lịch sử không nên đề cập đến sự thăng trầm của các vua

chúa mà phải đề cập đến tr{o lưu tiến hóa của dân tộc, không

nên đề cập đến các quốc gia riêng rẽ mà phải đề cập đến toàn thể

nhân loại, không nên đề cập đến chiến tranh mà phải đề cập đến

sự tiến triển của ý thức. Những trận đ|nh, những bộ đội chiến