A. Dục vọng muốn sống

SCHOPENHAUER



319



hữu thức là dục vọng hữu thức hoặc vô thức, một sức sống nỗ

lực dai dẳng, một hoạt động tự nhiên, một ý dục với nỗi khát

thèm mãnh liệt. Trí năng thỉnh thoảng dường như có thể điều

khiển ý dục nhưng chỉ như một kẻ đưa đường dẫn dắt người

chủ; ý dục l{ người mù khỏe mạnh mang trên vai người què sáng

mắt. Không phải ta muốn một điều gì bởi vì ta đ~ tìm ra lý lẽ cho

điều ấy, trái lại, ta tìm lý lẽ cho nó vì ta muốn nó; chúng ta lại còn

thiết lập, khai triển ra những nền triết học và thần học để khoác

ra ngoài dục vọng của mình.[15] Bởi thế Schopenhauer gọi người

ta là “con vật siêu hình”; những con vật khác ham muốn không

cần siêu hình “không gì l{m ta tức bực hơn, khi ta dùng lý luận

và giải thích để cãi với một người nào, mất công thuyết phục y,

mà cuối cùng ta lại khám phá rằng y nhất định không muốn hiểu,

rằng chúng ta đang đương đầu với ý chí của y”. Do đó, luận lý

thật vô dụng: không ai từng thuyết phục ai được nhờ luận lý; và

ngay những nhà luận lý cũng chỉ sử dụng luận lý như một nguồn

lợi. Để thuyết phục người nào ta phải lôi cuốn lòng tư lợi của y,

dục vọng y, ý chí y. Hãy quan sát chúng ta nhớ những chiến

thắng của mình lâu biết bao, và chóng quên làm sao những thất

bại; ký ức là kẻ tôi đòi của ý chí (Tiểu luận, 126). Khi tính toán ta

thường lầm lẫn có lợi cho mình hơn l{ hại; và ta làm thế khi

tuyệt nhiên không có một ý định bất lương n{o cả. “Tr|i lại, sự

hiểu biết của con người ngu si nhất trở nên bén nhạy khi những

sự vật đang b{n có liên quan mật thiết với những ước vọng của

y”; nói chung, trí năng được phát triển nhờ hiểm nguy, như nơi

con chồn, hoặc do sự thiếu thốn, như nơi người tội lỗi. Nhưng

nó dường như luôn luôn phụ thuộc dục vọng và làm khí cụ cho

dục vọng; khi trí năng cố truất phế ý chí, thì hỗn loạn sẽ theo sau.

Không ai dễ lầm lạc hơn l{ người chỉ h{nh động theo suy tưởng.

[15]



Một nguồn gốc của học thuyết Freud.



320



Will Durant: CÂU TRUYỆN TRIẾT HỌC



Hãy nhìn cuộc tranh đấu sôi nổi của người ta về thức ăn, nam

nữ, con cái; có thể n{o đ}y l{ công việc của sự suy tưởng chăng?

Dĩ nhiên không ; nguyên do chính ở cái ý chí muốn sống (nửa vô

ý thức), và muốn sống thật trọn vẹn. “Bề ngo{i, con người tuồng

như có c|i gì ở trước thúc đẩy họ đi tới, song kỳ thực họ bị thúc

tới từ đ{ng sau”, họ tưởng họ được thúc đẩy tiến tới do những

gì họ thấy nhưng thực ra họ bị thúc dục bởi những gì họ cảm

thấy -bởi những bản năng m{ về sự vận hành của chúng, họ

không hoàn toàn ý thức được. Trí năng chỉ là một bộ trưởng

ngoại giao; “Thiên nhiên đ~ sản xuất nó ra và phụng sự cho ý chí

cá nhân. Bởi thế nó chỉ d{nh để biết sự vật trong giới hạn sự vật

ấy cung cấp nguyên động lực cho ý chí chứ không phải d{nh để

thăm dò căn nguyên sự vật hay lãnh hội bản thể đích thực của sự

vật. “Ý chí l{ yếu tố duy nhất trường tồn bất biến trong tâm thức;

chính ý chí, qua sự liên tục của mục đích, đ~ đem lại nhất tính

cho ý thức và liên kết những ý nghĩ v{ tư tưởng của ý thức đi

theo chúng như một hòa điệu liên tục”. Chính ý chí l~nh đạo tư

tưởng.

Cá tính nằm trong ý chí, không phải trong trí năng; c| tính cũng

là sự liên tục của mục đích v{ th|i độ: và những yết tố này chính

là ý chí. Ngôn ngữ thông thường đ~ đúng khi nó thích nói “Lòng”

hơn l{ “Đầu” ; nó biết (bởi vì đ~ không lý luận) rằng một “thiện

chí” l{ s}u sắc v{ đ|ng tin cậy hơn một tâm thức sáng suốt; và

khi ngôn ngữ thông thường gọi một người l{ “tinh ranh”,

“khôn”, “l|u c|”, điều ấy ngụ sự nghi ngờ v{ ít ưa. “Những tính

xuất sắc của tri thức l{m cho người ta khâm phục, nhưng chẳng

bao giờ l{m người ta thương yêu”; v{ mọi tôn gi|o đều hứa hẹn

một phần thưởng... cho những ưu điểm của ý chí hay trái tim,

nhưng không phần thưởng nào dành cho những ưu điểm của cái



SCHOPENHAUER



321



đầu hay tri thức”.

Ngay thân xác là sản phẩm của ý chí. Được thúc đẩy tiến tới do

cái ý dục m{ ta thường gọi mơ hồ là sự sống, máu huyết tự xây

dựng lên những mạch cho nó bằng cách tạo thành những rãnh

trong cơ thể của bào thai: những rãnh này sâu dần và kín lại đ~

thành những động mạch v{ tĩnh mạch. Ý chí muốn hiểu biết xây

dựng nên não bộ, hệt như ý chí muốn nắm cầm đ~ dựng nên bàn

tay, hoặc như ý chí muốn ăn đ~ ph|t triển bộ phận tiêu hóa. Quả

thế, những cặp này - hình thức của ý chí và hình thể của xác thịt

- chỉ là hai mặt của tiến trình và một thực tại duy nhất. Mối

tương quan được thấy rõ nhất trong sự xúc động, ở đấy cảm

thức và những biến chuyển nội thân hợp thành một nhất thể

phức tạp.[16]

„Hành vi của ý chí và chuyển động của thân xác không phải là hai

chuyện kh|c nhau được kết hợp lại theo luật nhân quả mà là

cùng một chuyện xảy ra theo những cách hoàn toàn khác nhau,

tức khắc, rồi bằng tri gi|c... H{nh động của thân thể chỉ là một

hành vi của ý chí được cụ thể hóa. Điều n{y đúng cho mọi

chuyển động của thân xác;... toàn thể thân xác chỉ là ý chí được

cụ thể hóa. Bởi thế, những phần tử của thân thể phải hoàn toàn

tương ứng với dục vọng chính yếu qua đó ý chí biểu lộ; chúng

phải là biểu hiện của những dục vọng n{y. Răng, yết hầu, ruột là

cơn đói được cụ thể hóa... Thần kinh hệ là những d}y ăng-ten

của ý chí, ý chí đ~ giăng chúng ra bên trong v{ bên ngo{i... cũng

như cơ thể con người nói chung tương ứng với ý chí con người

nói chung, cơ cấu thể x|c c| nh}n cũng tương ứng với ý chí đ~

biến đổi theo c| nh}n, nghĩa l{ tương ứng với cá tính của cá

[16]



Phải chăng đ}y l{ một nguồn gốc cho thuyết cảm xúc của J. Lange?



322



Will Durant: CÂU TRUYỆN TRIẾT HỌC



nh}n”. Trí năng có mỏi mệt nhưng ý chí thì không bao giờ mỏi

mệt. Trí năng cần ngủ nhưng ý chí hoạt động ngay cả trong giấc

ngủ. Sự mỏi mệt, cũng như đau đớn, có chỗ ở của nó trong não

c}n; nhưng bắp thịt không liên lạc với não bộ (như quả tim) thì

không bao giờ mệt.[17] N~o c}n dinh dưỡng bằng giấc ngủ; nhưng

ý chí thì không cần thức ăn n{o cả. Do đó m{ nhu cầu ngủ lớn

lao nhất nơi những người làm việc bằng trí óc. Tuy nhiên “không

nên vì thế mà ngủ qu| độ; vì khi ấy giấc ngủ không còn cần thiết

mà chỉ thành ra mất thì giờ”.[18] Trong giấc ngủ, sự sống con

người chìm xuống hàng thảo mộc, và khi ấy “ý chí l{m việc tùy

theo bản chất nguyên thủy của nó, không bị bên ngoài quấy rầy,

không bị giảm năng lực vì hoạt động của não và sự thi thố trí

năng, vốn là nhiệm vụ nặng nề nhất..., bởi thế, trong giấc ngủ

toàn thể năng lực ý chí được hướng về việc duy trì và cải thiện

cơ thể. Do đó mọi sự lành bệnh, mọi cuộc khủng hoảng cần thiết

đều xẩy đến trong giấc ngủ. Burdach có lý khi tuyên bố rằng giấc

ngủ là trạng thái tối sơ. Bào thai ngủ hầu như liên miên, h{i nhi

ngủ phần lớn thì giờ của nó. Đời sống l{ “một cuộc tranh đấu

chống lại giấc ngủ: đầu tiên chúng ta thắng giấc ngủ, cuối cùng

giấc ngủ phụ hồi. Giấc ngủ là một mảnh của sự chết được vay

mượn để duy trì v{ đổi mới một phần của sự sống đ~ bị tiêu hao

v{o ban ng{y”. Giấc ngủ là kẻ thù bất diệt của ta; ngay cả khi

thức, giấc ngủ cũng chiếm đoạt chúng ta một phần. Chung quy,

ta chờ đợi gì được từ nơi những c|i đầu mà ngay những cái

khôn ngoan nhất cũng l{ s}n khấu cho những giấc mộng quái gở

phi lý nhất ban đêm, những c|i đầu phải trầm tư trở lại khi thức

[17]



Nhưng há không có cái gọi là sự ngấy chán hay kiệt dục? Trong sự

mệt mỏi hay đau yếu qu| độ, thì ngay cả ý chí muốn sống cũng phai

tàn.

[18]

Tiểu luận "Về mối liên lạc giữa chúng ta với chúng ta"



SCHOPENHAUER



323



dậy từ những giấc mộng kia ?”.

Thế thì ý chí cũng l{ tinh thể của con người. Bây giờ, đọc giả

nghĩ sao nếu ý chí cũng l{ tinh thể của sự sống trong mọi hình

thức của nó, và ngay cả của vật chất “vô tri”? Nếu ý chí chính là

“vật tự th}n” m{ ta tìm kiến bấy l}u, m{ ta đ~ từ lâu tuyệt vọng

trong sự truy tầm, nếu ý chí chính là thực tại nội tâm tối hậu và

tinh thể bí yếu của mọi sự?

Vậy chúng ta hãy thử giải thích ngoại giới theo tiêu chuẩn của ý

chí. V{ h~y đi ngay v{o căn để; chỗ mà những người khác bảo ý

chí là một hình thức của sức mạnh, chúng ta hãy nói rằng sức

mạnh chính là một hình thức của ý chí. Trả lời cho câu hỏi của

Hume: nhân quả là gì? Ta sẽ bảo: ý chí. Cũng như ý chí là nguyên

nhân phổ quát trong chính chúng ta, trong sự vật nó cũng vậy, và

nếu chúng ta không hiểu được nguyên nh}n l{ ý chí như thế thì

nhân quả vẫn chỉ là một phù chú thần bí, ho{n to{n vô nghĩa.

Nếu không có bí yếu này, chúng ta chỉ đi đến những đặc tính tối

nghĩa như “năng lực” hay “dẫn lực” (Gravity) hay “|i lực” (affinity); chúng ta không biết những sức mạnh n{y l{ gì, nhưng chúng

ta biết -ít nhất l{ rõ hơn một chút- ý chí là gì; thế thì hãy nói rằng

sự ghê tởm và vẻ quyến rũ, sự phối hợp và phân chiết từ lực, dẫn

lực, sự kết tinh (crystalization) chính l{ ý chí, Goethe đ~ diễn tả ý

tưởng n{y trong nhan đề một cuốn tiểu thuyết khi ông gọi sự

thu hút không thể cưỡng lại của những tình nhân là die Wahlverwandtschaft - sự “th}n mật tuyển chọn” [die Wahlverwandtschaft (congeniality -engl.) = “Sự t}m đầu ý hợp; sự tương đắc”;

một nghĩa kh|c trong hóa-học: elective affinity (engl.) = “|i lực

của sự tuyển chọn”[19]]. Cái mãnh lực thu hút người đang yêu, v{

[19]



(chú thích riêng của người đ|nh m|y)



324



Will Durant: CÂU TRUYỆN TRIẾT HỌC



mãnh lực thu hút hành tinh chỉ là một.

Trong đời sống thảo mộc cũng thế. C{ng đi xuống những hình

thức thấp kém của sự sống bao nhiêu, chúng ta càng nhận thấy

vai trò của trí năng nhỏ lại bấy nhiêu; nhưng với ý chí thì không

thế.

“C|i năng lực trong ta theo đuổi mục đích của nó nhờ tri thức,

nhưng ở đây thì chỉ có tiến lên một c|ch mù qu|ng c}m điếc với

cách thế một chiều bất biến, song trong cả hai trường hợp - nó

cũng có tên l{ ý chí... Vô thức l{ điều kiện nguyên thủy tự nhiên

của mọi sự vật, và bởi thế cũng l{ nền tảng từ đấy, trong những

loài chúng sinh đặc biệt, ý thức đ~ sinh th{nh như sự triển khai

tột độ của loài ấy; v{ đến lúc ấy vô thức cũng luôn luôn tiếp tục

chiếm ưu thế. Do đó phần lớn mọi cuộc tồn sinh đều không có ý

thức; tuy nhiên chúng h{nh động theo những định luật của bản

tính chúng, nghĩa l{ của ý chí chúng. Thảo mộc chỉ có một tương

tự rất yếu với ý thức lo{i động vật thấp nhất chỉ có bóng d|ng sơ

khai của ý thức. Nhưng ngay cả sau khi ý thức đ~ lên cao qua qu|

trình từ động vật cho đến con người với lý trí của nó, vô ý thức

của thảo mộc (khởi điểm của ý thức) vẫn còn l{ căn bản, và ta có

thể truy tầm căn bản ấy trong nhu cầu ngủ. Aristote có lý: có một

năng lực nội tại hun đúc hình thể trong cây cối và hành tinh,

trong động vật v{ người “Bản năng của động vật nói chung cho

chúng ta tỷ dụ tốt nhất về cái gì gọi l{ cùng đích ở trong thiên

nhiên. Vì, cũng như bản năng l{ một h{nh động tựa như h{nh

động được dẫn dắt bởi quan niệm về một cứu cánh, tuy nhiên lại

hoàn toàn không có một cứu c|nh n{o; cũng thế, mọi sự tạo tác

trong thiên nhiên cũng tựa như sự tạo t|c được hướng dẫn bởi

quan niệm về mục đích, tuy nhiên lại hoàn toàn không mục

đích”. Sự khéo léo một c|ch m|y móc nhưng tuyệt diệu nơi động



SCHOPENHAUER



325



vật chứng tỏ ý chí có trước trí năng ra sao. Một con voi đ~ được

đưa đi khắp Âu ch}u, v{ đ~ qua h{ng trăm chiếc cầu, sẽ không

chịu bước lên một chiếc cầu ọp ẹp, mặc dù nó đ~ thấy người và

ngựa đi qua. Một con chó nhỏ sợ nhảy từ bàn xuống; nó thấy

trước kết quả cuộc té ngã không phải nhờ lý luận (và nó không

có một kinh nghiệm nào về một vụ té như vậy) mà nhờ bản

năng. Những con đười ươi sưởi ấm bên một lò sưởi chúng gặp

thấy, nhưng không nuôi ngọn lửa; như vậy rõ ràng những hành

vi kia là do bản năng, chứ không phải kết quả của lý luận; chúng

là biểu hiện không phải của trí năng m{ của ý dục (I, 29).

Ý dục ấy, dĩ nhiên, l{ dục vọng muốn sống, một ý chí muốn được

sống tới mức tối đa. Sự sống quý giá biết bao đối với tất cả mọi

loài ! - Và nó chờ đợi cơ hội một cách kiên nhẫn biết bao! “Trong

h{ng năm, lưu điện (galvanism) ngủ mê trong đồng đỏ và thiếc,

và những kim khí này nằm yên bên cạnh bạc, cả ba thứ sẽ được

đốt cháy thành ngọn vừa khi chúng được mang lại nhau dưới

những điều kiện cần thiết. Ngay trong lĩnh vực của loài hữu cơ,

chúng ta cũng thấy một hạt giống khô duy trì sức sống ngủ yên

qua 3.000 năm v{, cuối cùng khi những hoàn cảnh thuận tiện xảy

đến, nó sẽ lớn lên thành cây nhỏ”, những con cóc sống được tìm

thấy trong đ| vôi đưa đến kết luận rằng cả đến sự sống động vật

cũng có thể ngưng lại qua h{ng ng{n năm. Ý chí ấy là một ý chí

muốn sống; và kẻ thù bất diệt của nó là sự chết.

Nhưng có lẽ nó có thể đ|nh bại ngay cả thần chết?



326



Will Durant: CÂU TRUYỆN TRIẾT HỌC



B. Ý chí muốn sinh sản

Vâng, nó có thể, qua chiến lược và cực hình “tử đạo” của sự sinh

sản. Mọi cơ thể bình thường lúc trưởng th{nh đều vội vã tự hy

sinh cho nhiệm vụ sinh sản: từ con nhện đực bị xơi trọn do

chính con cái nó vừa mới làm cho sinh sản, hay con tò vò tận tụy

kiếm thức ăn nuôi đ{n con m{ nó sẽ không bao giờ hội ngộ, đến

con người phải ra thân tàn ma dại trong nỗ lực nuôi ăn, lo mặc

và giáo huấn bầy con sinh sản là mục đích tối hậu của mọi cơ

thể, bản năng m~nh liệt nhất của nó; vì chỉ có cách ấy ý chí mới

có thể chinh phục cái chết. V{ để bảo đảm sự đắc thắng này, ý

chí sinh sản hầu như ho{n to{n đặt ngoài sự kiểm soát của hiểu

biết hay suy tưởng: ngay cả một triết gia đôi khi cũng có con c|i

đ{ng ho{ng.

Ý dục ở đ}y tỏ ra biệt lập với tri thức, và hoạt động một cách mù

qu|ng, như trong thiên nhiên vô thức... Do đó, những cơ quan

sinh sản chính là trung tâm của ý dục, và làm thành một cực đối

lập với não bộ, vốn là biểu tượng của tri thức... Cơ quan sinh sản

là nguyên lý duy trì sự sống, chúng bảo đảm một đời sống bất

tận; “vì lẽ đó chúng được người Hy Lạp thờ phụng trong phallus

(nam căn) v{ người Ấn độ giáo thờ trong lingam (nữ căn)...

Hésiode và Parménides đ~ nói đầy ý nghĩa rằng Eros l{ người đầu

tiên, đấng sáng tạo, là nguyên lý từ đó mọi sự vật tiến tới. Sự

tương quan giữa hai giống... chính thật l{ trung t}m điểm vô

hình của mọi hoạt động và hành vi, nó ló ra khắp nơi mặc dù có

đủ loại màn che phủ lên nó. Đấy là nguyên nhân của chiến tranh

và cứu cánh của hòa bình; l{ căn bản của những gì nghiêm trọng

và mục tiêu của trò hề; nó là nguồn bất tận của sự chơi chữ, chìa



SCHOPENHAUER



327



khóa của mọi ẩn dụ v{ ý nghĩa của mọi ám chỉ huyền bí[20]...

Chúng ta thấy nó an vị ở đấy trong mọi lúc, như chúa tể đích

thực tập truyền của thế giới, bởi chính sức mạnh tròn đầy của

riêng nó, an vị trên chiếc ngai của tiên tổ; và từ đấy nhìn xuống

bằng cái nhìn khinh bỉ, nhạo b|ng trước những trò chuẩn bị để

trói buộc nó, cầm tù nó, hay ít nhất cũng hạn chế và che dấu nó

càng nhiều càng tốt, và ngay cả chế phục nó để nó chỉ có thể có

vẻ là mối bận tâm phụ thuộc, thứ yếu của đời sống. “Siêu hình

học về tình yêu” xoay quanh sự phụ thuộc của người cha đối với

người mẹ, của cha mẹ đối với con cái, của c| nh}n đối với nòi

giống. Đầu tiên định luật của sự lôi cuốn nhục thể là sự lựa chọn

đôi bạn phần lớn được định đoạt - dù một cách vô thức đến đ}u

- bởi sự thích ứng với nhau để sinh con đẻ cái.

”Mỗi người tìm một người bạn đường khả dĩ dung hòa được

những nhược điểm của mình, sợ chúng di truyền cho con cái;...

một người đ{n ông có cơ thể yếu sẽ tìm một người đ{n b{ mạnh

khỏe... Mỗi người sẽ xem một người kh|c l{ đẹp trước hết vì

những điểm hoàn hảo của người n{y y không có, nói đúng hơn,

ngay những điểm bất toàn của người n{y cũng đối lập với những

bất toàn của chính y[21]... Vì mục đích phục hồi mẫu mực của nòi

giống, những đức tính về thể xác của hai cá nhân cốt yếu là làm

sao cho người n{y đặc biệt và hoàn toàn là sự bổ sung hoàn tất

cho người kia, v{ người kia vì vậy cũng chỉ ham muốn người

này... Ý thức s}u xa m{ ta dùng để xét gẫm mọi phần tử trong cơ

thể,... sự tỉ mỉ phê phán ta có trong khi nhìn một người đ{n b{

bắt đầu làm ta hài lòng... cá nhân ở đ}y h{nh động do mệnh lệnh

của một c|i gì cao hơn chính mình m{ y không biết... Mọi cá

[20]

[21]



Một nguồn gốc của thuyết Freud về "chơi chữ và vô thức".

Một nguồn gốc của thuyết Weininger